Mất Ngủ
Mất ngủ là không ngủ được, nhẹ thì muốn ngủ nhưng khó, hoặc ngủ không sâu, khi thức khi tỉnh, có thể mất ngủ lúc mới vào giấc, nằm trằn trọc mãi không ngủ được rồi thiếp đi, có thể giữa giấc thức rồi không ngủ lại được, có thể cuối giấc dậy quá sớm không ngủ lại được. Nặng thì cả đêm không ngủ, Y học cổ truyền gọi là “Thất Miên”.
Mất ngủ thường kèm thêm các triệu chứng khác như chóng mặt, đau đầu, hồi hộp hay quên. Phần nhiều do chức năng thần kinh.
Nguyên nhân bệnh lý:
Do lo nghĩ quá độ và lam lũ công việc nhiều, Y học cổ truyền cho rằng lo nghĩ quá độ làm hại đến Tỳ (Sách loại chứng trị tài nói: Lo nghĩ hại tỳ quanh năm mất ngủ). Tỳ có công năng vận hóa đồ ăn thức uống, Tỳ hư không sinh đủ Huyết, Huyết không dưỡng được tâm nên gây mất ngủ.
Do cơ thể suy yếu hoặc bị ốm lâu, thận âm hao tổn, không nuôi dưỡng được Tâm, Tâm hỏa khô nóng thần chí không yên gây nên Mất ngủ. (Sách cổ kim y thống nói: Do thận thủy thiếu, chân âm không thăng mà tâm khô nóng làm cho mất ngủ).
Do ăn uống không điều độ, thức ăn đình trệ ở tràng vị. lâu ngày thành đờm nhiệt, trở ngại bên trong, đờm nhiệt nhiễu loạn ở bên trên nên nằm không yên. (Sách Trương thị y thông nói: Mạch hoạt sác hữu lực là mất ngủ, bên trong có đờm hỏa ứ trệ).
Ngoài ra còn có trường hợp bị kinh động bất ngờ, sợ hãi lo lắng quá, gây nhiễu loạn tâm thần, sợ sệt không yên, nằm ngủ là mơ, hay kinh sợ cũng là nguyên nhân gây mất ngủ.
Dưới đây là các loại thể bệnh mất ngủ trên thực tế lâm sàng thường gặp:
1. Mất ngủ thể tâm tỳ lưỡng hư:
Triệu chứng:
Mất ngủ, ngủ hay mê, nhanh tỉnh. Hồi hộp, trống ngực.
Hay quên. Chóng mặt. Sắc mặt vàng nhợt, mệt mỏi
Chán ăn, ăn không biết ngon. Tứ chi tê mỏi, bủn rủn.
Chất lưỡt đạm nhạt, sắc mặc sạm. Mạch tế nhược.
Phân tích:
Do Lo nghĩ quá độ ảnh hưởng đến tỳ hoặc do ăn uống quá độ hoặc dinh dưỡng không đủ tinh hậu thiên bất túc, nguồn sinh hóa khí huyết suy kiệt không nuôi dưỡng được tâm. Tâm tàng thần, thống nhiếp huyết mạch nên tâm huyết hư gây mất ngủ, mơ nhiều nhanh tỉnh, chóng mặt hay quên, hồi hộp trống ngực. Tỳ tàng ý, sinh ra huyết, vinh nhuận ra mặt, chủ cơ nhục, tỳ hư nên sắc mặt vàng nhợt mệt mỏi, chán ăn, tứ chi tê nặng, chất lưỡi đạm nhạt, mạch nhược. Nguồn sinh hóa thiếu, khú huyết suy, tinh thần mệt mỏi.
Chẩn đoán:
Bát cương: Lý hư hàn
Tạng phủ: Tâm tỳ
Nguyên nhân: Nội nhân, bất nội ngoại nhân
Bệnh danh: Thất miên
Pháp điều trị: dưỡng tâm, kiện tỳ để sinh khí huyết, an thần.
Phương dược: Quy tỳ thang gia giảm nếu công hiệu kém dùng kèm với bài Dưỡng Tâm thang.
Cổ phương: Quy tỳ thang.
Đảng sâm 15 Phục thần: 12
Bạch truật 15 Camthảo: 06
Hoàng kỳ 15 Đương quy: 15
Táo nhân 12 Viễn chí: 06
Mộc hương 10 Long nhãn: 12
Đại táo 12 Sinh khương: 3 lát
Sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần, uống trước ăn 30 phút. Có thể tán bột 10 vị thuốc ở trên, trộn với mật làm hoàn, mỗi viên 50g. uống 4 viên/ngày, chia làm 2 lần.
Phân tích bài thuốc và gia giảm:
Trong bài hoàng kỳ, bạch truật, cam thảo, sinh khương, đại táo để bổ tỳ ích khí. Đương quy để dưỡng tâm an thần, viễn chí làm tâm thận giao nhau để định chí an thần. Mộc hương để lý khí tỉnh tỳ. Có thể thêm ngũ vị tử, bá tử nhân để dưỡng tâm an thần. Nếu giấc mơ kinh sợ gia Long xỉ, Từ thạch để trấn kinh an thần. Nếu hồi hộp, mơ nhiều, buồn mệt hợp với bài Toan tháo nhân thang.
Thuốc nam:
Rễ vú bò 15 Hoài sơn 12
Bạch truật 12 Lạc tiên 12
Long nhãn 12 Vông nem 12
Kê huyết đằng12 Hạt sen 08
Lá dâu non 12 Ý dĩ 12
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu:
Châm bổ nội quan, thần môn, thái bạch, tâm du, tỳ du, tam âm giao, túc tam lý. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Nhĩ châm: tâm, tỳ, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện ý, luyện thở. Thời gian tập tối đa: 20 phút/lần x 1 – 2 lần/ngày.
2. Mất ngủ thể tâm huyết hư
Triệu chứng:
Mất ngủ. Hồi hộp, trống ngực, ngũ tâm phiền nhiệt lòng bàn tay bàn chân nóng, buồn bực
Hoa mắt chóng mặt. Hay quên. Miệng khát khô, có khi mộng tinh, hay quên, sợ sệt
Chất lưỡi đỏ, ít rêu. Mạch tế sác.
Phân tích:
Mất ngủ là do khí huyết hư tổn, cơ nhục khô héo, dưỡng khí không thông, khí của ngũ tạng đảo lộn, âm huyết suy yếu; Hoặc lo nghĩ quá độ lâu ngày hại tỳ. tâm là nơi chứa thần, thống nhiếp huyết mạch; tỳ là nơi chứa ý và sinh ra huyết. Huyết hư gây hoa mắt chóng mặt, không nuôi dưỡng được não nên mất ngủ, hay quên. huyết thuộc âm, tâm huyết hư gây hồi hộp, trống ngực, ngũ tâm phiền nhiệt, miệng khát, chất lưỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác.
Chẩn đoán:
Bát cương: lý hư nhiệt
Tạng phủ: tâm
Nguyên nhân: Nội nhân
Bệnh danh: Thất miên
Pháp điều trị:Dưỡng tâm, an thần.
Phương dược:
Cổ phương: Thiên vương bổ tâm đan.
Nhân sâm 10 Đương quy 15g
Huyền sâm 10g Thiên môn 15g
Đan sâm 15g Mạch môn 15g
Bạch linh 10 Bá tử nhân 15g
Ngũ vị tử 12g Táo nhân 15g
Viễn chí 08g Sinh địa 10g
Cát cánh 10g
Các vị thuốc tán bột mịn, làm viên hoàn bằng hạt ngô, lấy thần sa làm áo, uống 12 – 16g/lần x 2 lần/ngày, uống lúc đói. Nếu dùng thang sắc thì uống 1 thang/ngày; sau khi sắc được nước thuốc, khi thuốc còn nóng, hòa thần sa 6g vào cho tan rồi uống. Kỵ tỏi, la bạc tử, ngư tinh thảo, rượu cao lương.
Phân tích bài thuốc và gia giảm:
Trong bài sinh địa để bổ âm, dưỡng huyết, huyền sâm, thiên mạch môn để tư âm thanh hư nhiệt, đan sâm, đương quy để bổ dưỡng huyết. Sâm linh để ích khí ninh tâm. Toan táo nhân, ngũ vị tử để thu liễm tâm khí an tâm thần. Bá tử nhân, viễn chí, chu sa để dưỡng tâm an thần. Phương này chủ yếu để tư âm dưỡng huyết ích khí ninh tâm và liễm tâm khí dưỡng tâm an thần. Gia thêm Hoàng liên để tả Tâm hỏa, Trân châu mẫu để bình Can dương. Và dùng kèm với Chu sa an thần hoàn uống trước khi đi ngủ. Nếu tâm hỏa vượng dùng bài Dạ giao đằng hoàn.
Thuốc nam:
Tâm sen 10g Lạc tiên 12g
Vông nem 12g Hà thủ ô 12g
Bá tử nhân 12g Long nhãn 10g
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu:
Châm bổ nội quan, thần môn, cách du, tâm du, tam âm giao, trung đô. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Nhĩ châm: tâm, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện ý, luyện thở. Thời gian tập tối đa: 20 phút/lần x 1 – 2 lần/ngày.
3. Mất ngủ thể tâm đởm khí hư
Triệu chứng
Mất ngủ, ngủ hay mê, dễ tỉnh giấc
Cảm giác sợ hãi, nhút nhát gặp việc thì lo lắng sợ sệt, hay giật mình. Hồi hộp, trống ngực
Sắc mặt nhợt. Chất lưỡt nhạt. Mạch huyền tế.
Phân tích:
Do khí huyết hư tổn, cơ nhục khô héo, hoặc lo nghĩ, ăn uống quá độ tổn thương tỳ. Tỳ hư sinh đàm thấp, đàm tụ ở đởm kinh, quẫy nhiễu thần minh, thần không yên mà không ngủ, ngủ hay mê, dễ tỉnh giấc. Đởm chủ hào hùng quyết đoán, tâm đởm khí hư nên cảm giác sợ hãi, hay giật mình, hồi hộp trống ngực, sắc mặt nhợt, mạch huyền tế.
Chẩn đoán:
Bát cương: Lý hư hàn
Tạng phủ: Tâm đởm
Nguyên nhân: Nội thương, bất nội ngoại nhân
Bệnh danh: thất miên.
Pháp điều trị:ích khí trấn kinh, an thần định chí.
Phương dược:
Cổ phương: An thần định chí hoàn gia giảm.
Phục linh 15g Viễn chí 12g
Nhân sâm 15g Thạch xương bồ 06g
Long xỉ 12g Táo nhân sao đen 12g
Phục thần 15g Mẫu lệ 12g
Dạ giao đằng12g
Tất cả các vị thuốc sấy khô, tán bột mịn, làm hoàn với mật ong, uống 12 – 16g/lần x 2 lần ngày. Có thể dùng thang, sắc uống 1 thang/ngày, chia 2 lần.
Thuốc nam:
Bình vôi 20g Táo nhân sao đen 12g
Thạch quyết minh 12g Thảo quyết minh sao đen 12g
Lạc tiên 12g Vông nem 12g
Liên nhục 12g Đan sâm 12g
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu:
– Châm bổ nội quan, thần môn, tâm du, can du, cách du, đởm du, thái xung, tam âm giao. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
– Nhĩ châm: tâm, đởm, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện ý, luyện thở. Thời gian tập tối đa: 20 phút/lần x 1 – 2 lần/ngày.
4. Mất ngủ thể thận âm hư
Triệu chứng:
Mất ngủ, ngủ hay mê, hay quên. Hoa mắt chóng mặt, ù tai
Lưng gối đau mỏi. Di tinh, mộng tinh
Đại tiện phân táo
Chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng. Mạch trầm nhược.
Phân tích:
Do thiên quý kiệt, Thận âm hư không tiềm được dương, không chế được hỏa, gây chứng tâm thận bất giao mà có các chứng trạng hoa mắt chóng mặt, ù tai, lưng gối đau mỏi, di tinh, mộng tinh; hoặc thận tinh hư tổn, không sinh tủy, từ đó không nuôi dưỡng được não, làm cho não tủy thất dưỡng mà gây chứng mất ngủ, ngủ hay mê, hay quên. Thận âm hư nội nhiệt nên đại tiện phân táo, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch trầm nhược
Chẩn đoán:
Bát cương: Lý hư nhiệt
Tạng phủ: Thận âm
Nguyên nhân: nội thương
Bệnh danh: Thất miên
Pháp điều trị:tư bổ thận âm, giao thông tâm thận.
Phương dược:
Cổ phương: Lục vị địa hoàng hoàn hợp Giao thái hoàn.
Thục địa 320g Hoài sơn 160g
Sơn thù 160g Trạch tả 120g
Bạch linh 120g Đan bì 120g
Hoàng liên 120g Nhục quế 40g
Tất cả tán bột mịn, luyện mật làm hoàn, uống 8 – 12g/lần x 2 – 3 lần/ngày với nước sôi để nguội hoặc nước muối nhạt. Ngoài ra có thể làm thang với liều lượng thích hợp, sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần.
Thuốc nam:
Đỗ đen sao chín 15g Vừng đen sao chín 10g
Lạc tiên 12g Dây hà thủ ô 12g
Lá vông non 12g Vỏ núc nác sao rượu 08g
Lá dâu non 12g Thảo quyết minh sao đen 12g
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu:
Châm bổ thái khê, thận du, nội quan, thần môn, tam âm giao. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Nhĩ châm: tâm, thận, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lần x 1 lần/ngày.
Mất ngủ ngoài các phương pháp điều trị ở trên cần kết hợp ăn kiêng các thứ kích thích cay nóng, cần thư thái tin thần, mỗi ngày cần vận động tập thể dục nhẹ nhàng một vài.
Tóm lại:
Mất ngủ thể tâm tỳ lưỡng hư: bài thuốc thường dùng: Quy tỳ thang
Mất ngủ thể tâm huyết hư: bài thuốc thường dùng: Thiên vương bổ tâm đan
Mất ngủ thể tâm đởm khí hư: bài thuốc thường dùng: An thần định chí hoàn
Mất ngủ thể thận âm hư: bài thuốc: Lục vị địa hoàng hoàn hợp Giao thái hoàn.
Nguyễn Như Hoàn
