Chức năng tiêu hóa không tốt – Nguyên nhân, triệu chứng, điều trị

Thế nào là chức năng tiêu hóa không tốt?

Triệu chứng lâm sàng của tiêu hóa không tốt (FD) biểu hiện bụng trên đau, no căng, ấm bụng, no sớm, không thèm ăn, buồn nôn và nôn v.v… Triệu chứng này có thể do bệnh tình ở hệ thống tiêu hóa, hoặc do bệnh tình toàn thân khác gây ra, như loét hành tá tràng, có khối u đường tiêu hóa, chức năng tuyến giáp trạng làm quá nặng hoặc giảm đi, bệnh tiểu đường, bệnh tật mang tính miễn dịch tự thân v.v… gọi là bộ máy tiêu hóa không tốt. Nhưng trên lâm sàng phần lớn người bị bệnh làm kiểm tra xét nghiệm và kiểm tra nội soi tiêu hóa không thể phát hiện ra bệnh tật ở bộ máy. Chức năng tiêu hóa không tốt kiểu thế này gọi là chức năng tiêu hóa không tốt.

Trên lâm sàng có lúc gọi chức năng tiêu hóa không tốt cùng từ với viêm dạ dày mãn tính, phải nói rằng nói như thế là không thỏa đáng, thật ra hai thức có khác nhau. Viêm dạ dày mãn tính nhấn mạnh tổ chức học của niêm mạc có thay đổi, 75%-85% người bệnh vẫn không có triệu chứng tiêu hóa không tốt. Còn chức năng tiêu hóa không tốt thì lại nhấn mạnh triệu chứng tiêu hóa không tốt. Tổ chức học của niêm mạc dạ dày có thể bị sung huyết và phù thũng nhẹ, nhưng không được rữa nát, càng không được cho phép loét, một số bệnh nhân có thể không bị viêm dạ dày mãn tính. Do đó chức năng tiêu hóa không tốt không hoàn toàn giống với viêm dạ dày mãn tính, mà lại tương đối trùng lặp.

Nguyên nhân gây bệnh của chức năng tiêu hóa không tốt.

Cơ chế gây bệnh chức năng tiêu hóa không tốt tương đối phức tạp. Tóm lại có mấy nhân tố dưới đây:

Động lực của ruột, dạ dày gặp trở ngại: Theo đà phát triển kỹ thuật đo đạc động lực ruột và dạ dày, thì động lực bị trở ngại được cho là nguyên nhân chính làm thay đổi sinh lý học bệnh lý gây ra tiêu hóa không tốt.

Vận động tiêu hóa của người khỏe mạnh và thời gian vận động thay đổi mang tính chu kỳ. Thời kỳ đầu là thời kỳ nghỉ, không có vận động thu co. Thời kỳ thứ hai là thời kỳ thu co không quy tắc. Thời kỳ thứ ba thu co mạnh mang tính thúc đẩy có quy luật. Người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt có số lần xuất hiện của thời kỳ thứ ba giảm đi, thậm chí không có, thì động lực thời kỳ thứ hai sẽ yếu.

Khi ăn thức ăn kích thích, bộ máy cảm thụ ở họng và thực quản thông qua phản xạ của đôi thần kinh số 10 gây ra cho phần dạ dày trùng xuống. Khi thức ăn đến dạ dày, áp lực trong dạ dày tăng cao vừa phải, kích thích bộ máy cảm thụ áp lực trong dạ dày, thông qua tác dụng phản xạ đôi thần kinh số 10 giữ cho áp lực trong dạ dày trở nên bình thường. Quá trình thức ăn chứa trong dạ dày đi vào tá tràng gọi là dạ dày xả hết. Dải chính giữa dạ dày là dải thu co hướng ngang để phân biệt dạ dày đầu gần và đầu xa, có thể điều tiết thức ăn đặc tải từ đáy dạ dày lên hốc dạ dày. Dạ dày chủ yếu dựa vào áp lực khác nhau mà bài tiết thành phần dịch thể trong thức ăn ra. Còn thành phần đặc trong dạ dày dần dần đẩy từ đáy dạ dày lên phần hốc, làm cho thức ăn trở thành những hạt nhỏ khoảng 1-2 ly có lợi cho bài tiết ra hết. Trong những người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt có khoảng 25%-70% người phần thu co hốc dạ dày giảm đi với mức độ và tần suất khác nhau. Điều đó chứng tỏ bài tiết phần đặc chậm đi, mà phần dịch thể bài tiết hết cũng chậm đi.

Mặt khác chức năng tiêu hóa không tốt không chỉ xuất hiện chức năng động lực của dạ dày gặp trở ngại, mà trong những người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt, bao giờ cũng kèm theo rối loạn động lực ở ruột non. Người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt rõ ràng vận động ở phần hốc của dạ dày, môn vị, tá tràng giảm nhịp nhàng và chu kỳ vận động của ruột non cũng khác đi. Việc khác đi này có thể chứng minh chu kỳ tuần hoàn bị kéo dài, và cũng chứng minh không thể xuất hiện tính thúc đẩy, hay sóng vận động ngược được.

Tinh thần và tâm lý khác thường. Người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt so với người khỏe thì lo lắng hơn, ấm ức bực dọc, yếu bóng vía hơn. Theo tiết tấu cuộc sống nâng cao, và áp lực tâm lý xã hội ngày càng tăng, thì tinh thần và tâm lý khác thường ngày càng chiếm địa vị quan trọng trong cơ chế phát bệnh chức năng tiêu hóa không tốt. Triệu chứng thường gặp của loại bệnh này kèm bệnh tâm lý có: uất ức bực dọc, lo lắng, quan hệ xã giao hạn chế, đối địch, hoảng hốt, cố chấp, cưỡng ép và nhận biết kém v.v…

Tính mẫn cảm nội tạng tăng: Trường hợp bình thường, sau khi ăn vào, sức căng của dạ dày được điều tiết tinh tế, làm cho người bình thường không cảm thấy quá trình tiêu hóa, và cũng chẳng thấy có triệu chứng gì. Người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt có trạng thái mẫn cảm với dạ dày, hay tá tràng khi bị kích thích căng với túi khí. Nó không chịu ảnh hưởng bởi tuổi tác và giới tính. Phần lớn những người bị bệnh dạ dày mang tính chức năng không tốt, kết quả đo đạc chứng tỏ sức căng của túi khí trong dạ dày làm thể tích sung khí giảm đi rõ rệt so với người khỏe, cho thấy cảm giác đường ruột và dạ dày khác thường. Nguyên nhân khác thường của cảm giác nội tạng chưa được rõ ràng.

Tính liên quan của chức năng tiêu hóa không tốt với khuẩn xoắn môn vị: Có báo cáo nói kiểm tra Hp trong những người bị bệnh mang tính chức nàng không tốt có đến 40%-60% Hp. Có tài liệu thống kê cho thấy tỷ lệ nhiễm Hp của các loại hình lâm sàng về chức năng tiêu hóa không tốt không giống nhau. Tỷ lệ kiểm nghiệm Hp với tiêu hóa không tốt kiểu động lực bị trở ngại, và kiểu bị loét tương đối cao. Điều trị tận gốc Hp cho người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt có thể tương đối tốt.

Triệu chứng lâm sàng và phân loại chức năng tiêu hóa không tốt.

Hiện nay việc phân loại lâm sàng chức năng tiêu hóa không tốt còn chưa thật sự thống nhất. Trong tiêu chuẩn phân loại La Mã II đặt ra năm 1999, chia chức năng tiêu hóa không tốt thành 4 loại hình.

1. Kiểu vận động trở ngại: Trong triệu chứng tiêu hóa không tốt thấy bụng khắp nơi khó chịu, khó định vị chính xác, no căng hoặc buồn nôn là chính.
2. Dạng trào ngược: Thấy nóng thiêu trong dạ dày, và buồn nôn là triệu chứng chính.
3. Dạng loét: Lấy triệu chứng loét tiêu hóa làm chính, gần bụng trên đau, định vị cơ, nếu có thức ăn và thuốc chống axit có thể làm giảm đau.
4. Không có tính khác lạ: Tiêu hóa không tốt nhưng không thể quy cho bất cứ 3 loại nào nói trên.

Có sự khác nhau giữa chức năng tiêu hóa không tốt và tiêu hóa không tốt.

Tiêu hóa không tốt là một nhóm bệnh có triệu chứng lâm sàng thường thấy nhất. Hội nghị London năm 1991 thống nhất định nghĩa tiêu hóa không tốt là: Một loại đau tập trung, gián đoạn hay liên tục ở bụng trên, hay cảm thấy khó chịu có liên quan hay không liên quan đến ăn uống. Cụ thể có thể kể ra: Bụng trên đau, hay khó chịu. Sau khi ăn xong no căng. Phần bụng có chướng khí, khí ấm, no sớm, chán ăn, buồn nôn, nôn mửa, nóng tim, ợ chua. chức năng tiêu hóa không tốt là chỉ triệu chứng mang tính tiêu hóa không tốt nói trên, và kéo dài liên tục trên 4 tuần, qua kiểm tra thêm không phát hiện thấy triệu chứng bệnh ở dạ dày, hay các bộ máy khác của thân thể, được gọi là tiêu hóa không tốt không do loét. Trường hợp nói chung, chức năng tiêu hóa không tốt có biểu hiện triệu chứng tiêu hóa không tốt, nhưng không thay đổi đến các bộ máy. Khi bụng trên cảm thấy khó chịu mang tính liên tục, hay tái đi tái lại, như ăn xong vùng rỗng bên trong dạ dày chứa đầy khi nóng, chán ăn, buồn nôn, nôn mửa, nóng tim, ợ chua v.v…, qua soi dạ dày, uống barie chụp X-quang ruột, dạ dày, kiểm tra gan siêu B, mật, lá lách và làm các xét nghiệm, đều không thấy bệnh khác thường ở các bộ máy. vả lại qua một thời gian chẩn đoán theo dõi vẫn không phát hiện gì lạ, có thể chẩn đoán là chức năng tiêu hóa không tốt.

Biểu hiện lâm sàng của chức năng tiêu hóa không tốt.

Do triệu chứng lâm sàng của chức năng tiêu hóa không tốt không có biểu hiện gì khác lạ, cho nên phân biệt chức năng tiêu hóa không tốt và tiêu hóa mang tính bộ máy không tốt là mấu chốt của việc chẩn đoán.

Chẩn đoán chức năng tiêu hóa không tốt được xây dựng trên cơ sở triệu chứng. Cho nên phải hỏi tỉ mỉ bệnh sử ở lâm sàng là hết sức quan trọng. Phải xem có hay không triệu chứng bụng trên đau, bụng trên cảm thấy khó chịu, no sớm, ăn xong bụng chướng, ăn uống chán, buồn nôn và nôn mửa v.v…

Người có biểu hiện đau chính ổ bụng, cần chú ý đến tính chất, chỗ đau có bị từng cơn không, có kèm nôn ra máu và phân đen không, và các triệu chứng chảy máu ở đường tiêu hóa v.v… Người buồn nôn và nôn mửa cần phải chú ý đến tình hình bị tắc có tính máy móc ở đường tiêu hóa như ăn có thường nôn không, có đau không. Người bị ốm thấy bụng trên no chướng, ăn uống chán, chú ý xem có tín hiệu thiếu máu, gầy còm, nuốt khó, thể trọng giảm sút v.v… hay không. Phải cảnh giác với tình hình phát sinh u ác tính ở hệ thống tiêu hóa.

Ngoài ra, chức năng tiêu hóa không tốt còn cần phải loại bỏ triệu chứng tiêu hóa không tốt do bệnh tật khác ở cơ thể gây ra v.v… Như có bệnh sử về tiểu đường, bệnh sử về miễn dịch bản thân, bệnh sử về tâm thần v.v… hay không. Cũng cần phải loại bỏ tiêu hóa không tốt sau khi phẫu thuật phần bụng gây ra.

Phương pháp chẩn đoán chức năng tiêu hóa không tốt.

Chẩn đoán về chức năng tiêu hóa không tốt hiện nay chưa hoàn toàn thống nhất. Căn cứ vào quan điểm và nghiên cứu hiện nay trên thê giới, tổng hợp phần lớn thực tiễn lâm sàng có thể khái quát như sau.

a – Đau ở bụng trên, hoặc sau ngực, no sóm, no chướng, khí nóng, ợ chua, nóng tim, buồn nôn và nôn mửa v.v… có triệu chứng trên 4 tuần về đường tiêu hóa trên.

b – Kiểm tra siêu B, X-quang, làm xét nghiệm v.v…, loại bỏ bị bệnh ở gan, mật, lá lách và đường ruột.

c – Không có bệnh tật ở cơ thể như bệnh tiểu đường, bệnh ở tổ chức nối liền và bệnh về tâm thần v.v…

d – Kiểm tra X-quang, soi dạ dày không phát hiện thấy bị bệnh ở bộ máy, như rữa nát, loét, có khối u v.v… không bị viêm đường ăn uống, cũng không có bệnh sử của các bệnh tật nói trên.

đ – Không có bệnh sử về phẫu thuật bụng.

e – Kiểm tra theo dõi trên 2 năm, soi dạ dày trên 2 lần (có thể là X-quang 1 lần) không thấy bị bệnh nào của bộ máy mới.

Theo đòi hỏi của nghiên cứu chuyên khoa trong đó có 1 đến 4 tiêu chuẩn chẩn đoán lâm sàng, có 5 đến 6 tiêu chuẩn phụ. Tiêu chuẩn nói trên qui định nghiêm ngặt phương pháp chẩn đoán phạm trù chọn lọc bệnh, có giá trị thực dụng lâm sàng, và cũng tiện cho giao lưu. Ngoài ra, nếu như có điều kiện có thể làm thêm đo định Hp đoạn dưới của thực quản trong 24 giờ, kiểm tra chức năng bài tiết của dạ dày để có lợi cho chẩn đoán xác định kiểu chức năng trở ngại, và xem có nhiễm Hp không.

Chẩn đoán và phân biệt chức năng tiêu hóa không tốt.

Chức năng tiêu hóa không tốt không có sự thay đổi bệnh lý rõ ràng, triệu chứng không có gì đặc biệt, nên về lâm sàng cần phải phân biệt rõ ràng với các bệnh tật ở các bộ máy khác đã gây ra các triệu chứng tiêu hóa không tốt như:

1. Loét do tiêu hóa: Loét do tiêu hóa và chức năng tiêu hóa không tốt đều bị đau bụng trên mãn tính. Nhưng loét do tiêu hóa thấy đau bụng trên từng cơn, và mang tính chu kỳ là chính. Phân biệt dựa vào kiểm tra chụp X-quang uống barie và soi dạ dày. Tiêu hóa mang tính chức nàng không tốt tuy có dạng loét, nhưng kiểm tra soi dạ dày và chụp X- quang uống barie không thấy có dương tính.
2. Bệnh trào ngược thực quản dạ dày: Bệnh trào ngược thực quản dạ dày thấy đau ở sau ngực, kèm theo phiếm toan (một trong những loại vitamin B), khí nóng, kiểm tra nội soi đều rất có giá trị cho chẩn đoán, có thể thấy niêm mạc thực quản sung huyết, phù nề, rữa nát, hoặc loét. Nhưng bệnh trào ngược thực quản dạ dày nội soi có âm tính, lấy độ kiềm axit trong 24 giờ ra đo, có giá trị cho chẩn đoán và phân biệt.
3. Ung thư dạ dày: Ung thư dạ dày có thể gây ra đau bụng trên, nôn ra máu và đi phân đen v.v…, giống với chức năng tiêu hóa không tốt kiểu loét. Ung thư dạ dày thường có ở tuổi trung niên trở lên, đau bụng trên không theo qui luật nào cả, kèm theo kém ăn, thể trọng sút kém. Kiểm tra soi dạ dày với kết hợp kiểm tra bệnh lý tổ chức có thể chẩn đoán chính xác.
4. Bệnh động mạch vành: Thường có ở người già, thường kèm theo cao huyết áp, bệnh đái đường và chứng mỡ máu cao v.v… Bệnh động mạch vành, nhất là khi đau co thắt tim và cơ tim tắc cấp tính, thường thấy đau nhói sau ngực, có thể kèm theo cả tâm hoảng, khí tức, đau lan cả ra vai, lưng. Lúc đó kiểm tra điện tâm đồ là hết sức cần thiết. Đau co thắt tim nên dùng thuốc mở rộng động mạch vành, như nitrate glycerin có thể giảm đau. Người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt, điện tâm đồ không thấy có gì thay đổi khác.
5. Viêm túi mật mãrì tính, sỏi mật: Loại bệnh này thường xảy ra ở phụ nữ béo, tuổi trung niên. Thường đau sau khi ăn thức ăn có dầu mỡ, có kèm theo sốt, và vàng da. Kiểm tra siêu B và CT có thể chẩn đoán chính xác thấy bệnh viêm túi mật mãn tính và sỏi mật.
6. Bệnh gan mãn tính: Thường có bệnh sử về gan. Trên lâm sàng có các triệu chứng đau bụng trên, phiếm toan (một trong những loại vitamin B) buồn nôn, nôn mửa, ra và mắt bị vàng. Kiểm tra siêu B và CT có thể cho thấy thực chất biến bệnh của tạng gan. Kiểm tra làm xét nghiệm chức năng tiêu hóa không tốt không thấy có gì khác lạ.

Người bị bệnh tiêu hóa không tốt thấy có nhữngtriệu chứng dưới đây thì phải đi khám kịp thời.

Người bị bệnh tiêu hóa không tốt phải chú ý đến tín hiệu cảnh báo. Cái gọi là tín hiệu cảnh báo tức là một khi thấy xuất hiện triệu chứng này, hay là thấy hiện tượng có thể thế này, thì nhất định phải đến bệnh viện loại bỏ bệnh tật đó. Tín hiệu cảnh báo của nó như:

1. Thể trọng sút kém
2. Nuốt khó
3. Thiếu máu
4. Chảy máu ở đường tiêu hóa (phân lẫn máu dương tính)

Chức năng tiêu hóa không tốt có cần điều trị kháng Vi khuẩn HP không?

Nguyên nhân bệnh của người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt không rõ ràng, có thể là kết quả tác dụng tổng hợp của nhiều nhân tố. Cơ chế chính của bệnh chức năng tiêu hóa không tốt nhiễm Vi khuẩn HP có thể là do chất bài tiết của dạ dày phóng thích và bài tiết vị toan ảnh hưởng đến chức năng xả hết của dạ dày và làm cho chức năng thần kinh cục bộ và hình thái của dạ dày thay đổi, từ đó gây cho bụng trên đau và khó chịu.

Đối với bệnh nhân bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt nhiễm Vi khuẩn HP có cần điều trị kháng Vi khuẩn HP hay không còn đang tranh luận. Có tác giả sau khi điều trị kháng Vi khuẩn HP cho 100 bệnh nhân chức năng tiêu hóa không tốt thì có 82,7% loại bỏ tận gốc, chỉ có 11,7% bệnh nhân cải thiện được triệu chứng chức năng tiêu hóa không tốt, mà không cải thiện được đau đớn hay các triệu chứng cuộc sống khác của họ. Nhưng cũng có tác giả tùy cơ hội đã điều trị tận gốc Vi khuẩn HP và chất an ủi cho bệnh nhân. Sau một năm kiểm tra thí nghiệm hô hấp 13C hoặc 14C và đánh giá triệu chứng, thấy triệu chứng tiêu hóa không tốt của nhóm điều trị và nhóm an ủi có sự khác nhau rất rõ.

Do đó hiện nay, kiến nghị với những người tiêu hóa không tốt nhiễm Vi khuẩn HP, ưu tiên xét làm thí nghiệm không xâm nhập Vi khuẩn HP, song song với điều trị kháng Vi khuẩn HP.

Người bị bệnh tiêu hóa mang tính chức năngkhông tốt nên chọn dùng thuốc như thế nào?

Điều trị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt, chủ yếu là trị theo chứng, dùng thuốc phải theo người, tiến hành điều trị cho từng cá nhân theo lâm sàng từng bệnh chức năng tiêu hóa không tốt khác nhau.

a – Kiểu trở ngại vận động.

Ruột, dạ dày vận động gặp trở ngại là nguyên nhân chính của bệnh chức năng tiêu hóa không tốt. ứng dụng thuốc thúc đẩy động lực để kích thích, tăng nhanh dạ dày xả hết, là biện pháp quan trọng điều trị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt kiểu trở ngại vận động.

b – Kiểu trào ngược. Triệu chứng kiểu trào ngược là nóng tim, thấy tức phía trước ngực, ợ chua và trào ngược thức ăn. Nên chọn thuốc:

• Chất ức chế axit: Chất không chế thiếu H₂ của cơ thể, chất ức chế bơm proton là loại chính để điều trị chức năng tiêu hóa không tốt kiểu trào ngược.
• Chất bảo vệ niêm mạc: Qua việc bảo vệ chức năng làm màn che cho niêm mạc dạ dày đê hoãn giải triệu chứng chức năng tiêu hóa không tốt. Thuốc thường dùng như glutathione alumin v.v…
• Thuốc gây động lực cho dạ dày: Thường dùng thuốc mortinlin, mosabiri. Nhưng chỉ dùng một mình nó hiệu quả không tốt mà nên dùng kết hợp với thuốc ức chế axit và chất bảo vệ niêm mạc dạ dày, thì hiệu quả tốt hơn.

c – Kiểu loét

• Triệu chứng là đau bụng trên, thường đau khi đói, đau vào ban đêm và phát bệnh theo chu kỳ; cho ăn và điều trị chống axit sẽ có hiệu quả. Các thuốc dùng chữa trị có:
• Chất chống axit: Người bệnh dùng chất chống thiếu H₂ của cơ thể và chất ức chế bơm proton đều mang lại hiệu quả và do đó là thuốc điều trị chính. Chủng loại thuốc và cách dùng giống như thuốc điều trị chức năng tiêu hóa không tốt kiểu trào ngược. Sau khi triệu chứng đã đỡ thì không cần dùng chất chống axit nữa.
• Chất bảo vệ niêm mạc: Các chất bảo vệ niêm mạc như: glutathione alumin, chất tiền liệt tuyến E v.v… đều có hiệu quả nhất định. Nhưng năng lực hoãn giải triệu chứng thì không bằng chất chống axit, nên chỉ làm thuốc phù trợ.
• Chất cầm axit kiềm tính: Thuốc kiềm tính như hydroxyt nhôm, cacbonat magie v.v… có thể hoãn giải triệu chứng đau với mức độ nhất định. Nhưng thời gian giữ không lâu, tác dụng phụ nhiều, uống lâu dài không thích hợp.

Tại sao người bị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt lại phải điều trị chống bực dọc, ấm ức?

Cùng với sự nhận thức sâu sắc về cơ chế phát bệnh chức năng tiêu hóa không tốt thì nhân tố tinh thần – tâm lý vô cùng quan trọng trong cơ chế phát bệnh. Do đó điều trị chống lo lắng bồn chồn, chống bực dọc, ấm ức ngày càng trở thành biện pháp quan trọng điều trị bệnh. Do đó trong thuốc điều trị bệnh chức năng tiêu hóa không tốt thường phải điều trị thuốc an thần, bình tâm trước. Rất nhiều điều trị đã chứng minh hiệu quả của phương pháp chữa trị này.