Điều trị suy nhược mạn tính theo đông y

HỘI CHỨNG SUY NHƯỢC MẠN TÍNH (CFS)

Định nghĩa

Hội chứng suy nhược mạn tính (chronic fatigue syndrome) là tên gọi hiện nay của bệnh lý gây suy nhược kết hợp với nhiều rối loạn vật lý, thể chất và tâm thần kinh.

Hội chứng này trước đây 30 năm được gọi với nhiều tên khác nhau như suy nhược thần kinh, tình trạng u uất, chronic mononucleosis, hội chứng suy nhược sau nhiễm virus….

Dịch tễ học

Bệnh thường gặp ở lứa tuổi 25 – 45, dù bệnh cũng có thể gặp ở trẻ em và ở tuổi trung niên.

Nữ mắc bệnh nhiều hơn nam gấp 2 lần.

Bệnh xuất hiện rải rác. Tỷ lệ mắc bệnh thật sự khó xác định vì tùy thuộc hoàn toàn vào định nghĩa bệnh: suy nhược mạn là triệu chứng không đặc hiệu, xuất hiện ở 20% bệnh nhân đến khám bệnh tổng quát; nhưng hội chứng suy nhược mạn tính thì ít phổ biến hơn.

Theo CDC (Trung tâm Kiểm soát và phòng bệnh – Mỹ) thì hội chứng suy nhược mạn tính xuất hiện trên 2 – 7 người/100.000 người.

NGUYÊN NHÂN VÀ CƠ CHẾ BỆNH SINH

Theo y học hiện đại

Sự xuất hiện của nhiều tên gọi khác nhau của hội chứng bệnh lý này đã phản ảnh nhiều giả thuyết còn tranh luận về nguyên nhân gây bệnh.

Thường những giả thuyết về nguyên nhân được đề cập xoay quanh:

Nhiễm trùng:đề cập đến những loại siêu vi (lymphotropic herpes virus, retrovirus và enterovirus)

Những rối loạn miễn dịch: người ta quan sát thấy trong những trường hợp này có sự gia tăng trong máu những kháng thể kháng nhân, suy giảm các immunoglobulines, những thay đổi về hoạt động của lympho bào….

Những rối loạn nội tiết: những công trình nghiên cứu gần đây cho thấy trên những hội chứng suy nhược mạn tính có sự suy giảm phóng thích các corticotropin – releasing factors của não thùy dẫn đến nồng độ trung bình cortison trong máu của bệnh nhân thấp hơn người bình thường. Cũng theo giả thuyết trên thì sự bất thường về thần kinh nội tiết có thể có liên quan đến tình trạng thiếu sức lực và tính khí, tâm tính của bệnh nhân.

Tình trạng trầm uất được ghi nhận ở 2/3 trường hợp. Tình trạng trầm cảm này thường thấy ở các bệnh mạn tính. Tuy nhiên, trong trường hợp hội chứng này thì tình trạng trầm cảm lại xuất hiện rất nhiều, vượt hơn nhiều tỷ lệ thường gặp trên các bệnh mạn tính khác.Vì thế, có người cho rằng bệnh này có nguồn gốc tâm lý là cơ bản; những rối loạn thần kinh nội tiết và miễn nhiễm là thứ phát.

Theo y học cổ truyền

Hội chứng suy nhược mạn biểu hiện lâm sàng rất phong phú. Những triệu chứng thường gặp trong hội chứng này như mệt mỏi, khó tập trung tư tưởng, đau đầu, đau nhức cơ – khớp, dễ cáu gắt, nóng trong người, khó ngủ, sút cân….. Những biểu hiện nói trên được thấy trong tâm căn suy nhược của Đông Y.

Như vậy, có thể tóm tắt các triệu chứng cơ năng thường gặp trong hội chứng suy nhược mạn gồm:

Mệt mỏi: Đông Y xếp vào chứng hư gồm khí hư, huyết hư, âm hư, dương hư.

Hoa mắt, chóng mặt: Đông Y xếp vào chứng huyễn vậng hay còn gọi là huyễn vựng.

Đau đầu: Đông Y xếp vào chứng đầu thống, đầu trọng, đầu trướng dựa vào những biểu hiện khác nhau của nó.

Những rối loạn tâm thần như hay quên, hoạt động trí óc giảm sút: Đông Y xếp vào chứng kiện vong.

Nóng trong người, cơn nóng phừng mặt: Đông Y xếp vào chứng phát nhiệt.

Đánh trống ngực, hồi hộp: Đông Y xếp vào chứng tâm quý, chính xung.

Khó ngủ: Đông Y xếp vào chứng thất miên.

Đau ngực: còn gọi là tâm thống, hoặc kèm khó thở thì được gọi là tâm tý, tâm trướng.

Qua việc phân tích cơ chế bệnh sinh toàn bộ các chứng trạng thường gặp của Đông Y trong hội chứng suy nhược mạn, có thể biện luận về cơ chế bệnh sinh theo Đông Y như sau: Do thất tình (nội nhân): như giận, lo sợ gây tổn thương 3 tạng tỳ, can, thận. Do mắc bệnh lâu ngày (nội thương) làm cơ thể suy yếu; thận âm, thận dương suy: thận âm suy hư hỏa bốc lên, thận dương suy chân dương nhiễu loạn ở trên.

Do cơ địa yếu: tiên thiên bất túc (không đầy đủ).

BỆNH CẢNH LÂM SÀNG

Theo y học hiện đại

Bệnh cảnh điển hình của trường hợp suy nhược mạn xuất hiện đột ngột trên người trước đó hoàn toàn bình thường. Có những trường hợp bệnh nhân ghi nhận có tình trạng như cảm hoặc có sang chấn tinh thần ngay trước đó (được bệnh nhân xem như là yếu tố khởi phát).

Có những triệu chứng như đau đầu, đau họng, đau nhức các hạch ngoại vi, đau nhức cơ khớp, tình trạng sốt thường xảy ra làm nghĩ đến trường hợp có nhiễm trùng.

Sau đó vài tuần, những dấu chứng khác của hội chứng bắt đầu xuất hiện như rối loạn giấc ngủ, khó tập trung tư tưởng và trầm uất. Theo SE. Straus, năm 1988, tần suất xuất hiện những triệu chứng của hội chứng suy nhược mạn tính được trình bày trong bảng sau:

Triệu chứng bệnh	Tỷ lệ %
Mệt mỏi	100
Khó tập trung tư tưởng	90
Đau đầu	90
Đau họng	85
Đau hạch ngoại vi	80
Đau nhức cơ	80
Đau nhức khớp	75
Nóng trong người	75
Khó ngủ	75
Vấn đề tâm lý	65
Dị ứng	55
Đau bụng	40
Sút cân	20
Nổi ban	10
Mạch nhanh	10
Lên cân	5
Đau ngực	5
Đổ mồ hội trộm	5

Thông thường, các triệu chứng rất biến thiên. Người bệnh thường ghi nhận tình trạng hoạt động thể lực quá sức hoặc stress làm trầm trọng thêm những triệu chứng sẵn có.

Do tính phong phú của những triệu chứng trong hội chứng suy nhược mạn tính mà:

Người bệnh thường đi khám rất nhiều nơi, nhiều thầy thuốc (tổng quát lẫn chuyên khoa: dị ứng, thấp khớp, tâm lý, chuyên khoa bệnh truyền nhiễm….) và kết quả thường không được như mong muốn.

Để chẩn đoán hội chứng mệt mỏi mạn (suy nhược mạn), cần phải thực hiện việc khám lâm sàng và thực hiện những thử nghiệm cận lâm sàng thường quy để loại trừ những nguyên nhân gây bệnh có thể của những triệu chứng xuất hiện.

Cần chú ý: cho đến nay, không có một phương tiện chẩn đoán nào có thể chẩn đoán được bệnh lý này cũng như đo lường được mức độ trầm trọng của nó. Do đó, không nên thực hiện những thử nghiệm đắt tiền trừ trường hợp nghiên cứu đang được tiến hành.

Theo y học cổ truyền

YHCT đã phân thành 4 thể lâm sàng khác nhau. Các triệu chứng cũng gồm nhức đầu, khó tập trung tư tưởng, mất ngủ, đau nhức mình mẩy… Tuy nhiên, tính chất của những triệu chứng sẽ quyết định thể lâm sàng Đông Y

Thể âm hư hỏa vượng

ở thể này, các triệu chứng thể hiện quá trình hưng phấn tăng, ức chế

bình thường.

Đau đầu trong thể này có tính chất từng cơn, đau dữ dội, đau căng như mạch đập hoặc căng, thường đau ở đỉnh hoặc bên đầu.

Người cáu gắt, bứt rứt, nóng trong người, mặt đỏ, đại tiện thường táo, rêu lưỡi khô; mạch huyền, tế, sác.

Bệnh nhân khó vào giấc ngủ, hay lăn trở trên giường, khó nằm yên.

Người bệnh dù vẫn còn làm việc được tốt nhưng khả năng tập trung đã bắt đầu sút giảm.

Thể can thận âm hư(tương đương với quá trình hưng phấn bình thường, ức chế giảm)

Đau đầu thường âm ỉ, khó xác định tính chất và vị trí, thường đau cả đầu.

Người mệt mỏi, mất ngủ, sút cân. Bệnh nhân thường cảm thấy mệt nhiều hơn về chiều, dễ cáu gắt, bứt rứt, hoảng hốt.

Khả năng tập trung tư tưởng giảm sút nhiều, thường có kèm di tinh.

Rêu lưỡi khô.

Mạch tế.

Thể tâm tỳ lưỡng hư(tương đương với quá trình ức chế thần kinh giảm, kèm theo suy nhược nhiều, ăn kém)

Đau đầu thường âm ỉ, khó xác định tính chất và vị trí, thường đau cả đầu.

Người mệt mỏi, sút cân.

Ngủ ít, dễ hoảng sợ, hồi hộp, trống ngực.

Khả năng tập trung tư tưởng giảm sút nhiều, hai mắt thâm quầng.

Rêu lưỡi trắng, mạch nhu tế hoãn.

Thể thận dương hư(tương đương với sự suy giảm cả 2 quá trình, dấu chứng suy nhược trở nên trầm trọng).

Ngoài các triệu chứng nêu trên, bệnh nhân còn có thêm triệu chứng sợ lạnh, liệt dương, hoạt tinh, mạch trầm nhược.

Phần lớn bệnh nhân vẫn còn có khả năng cân bằng và thích ứng được với những yêu cầu công việc, gia đình và xã hội. Tuy nhiên, cũng có không ít những trường hợp mà người bệnh có cảm giác không còn khả năng làm việc. Cuối cùng, tình trạng tự cô lập, tình trạng thất bại trong công việc thường là dấu ấn cuối của bệnh lý mạn tính này(dấu chứng này rất thường thấy trong thể lâm sàng thận dương hư). Người bệnh thường nổi giận với thầy thuốc vì đã không giúp được nhiều cho tình trạng khốn khó của họ.

ĐIỀU TRỊ

Trách nhiệm cơ bản của người thầy thuốc khi phải đối mặt với hội chứng suy nhược mạn tính là phải tìm ra nguyên nhân bằng cách khai thác bệnh sử thật kỹ lưỡng, khám lâm sàng toàn diện, sử dụng khôn ngoan những xét nghiệm cận lâm sàng; và trong suốt quá trình khảo sát ấy phải luôn luôn thực hiện việc chẩn đoán phân biệt. Sau khi đã loại bỏ được những bệnh lý khác, thì những nguyên tắc trị liệu sau đây phải được xem xét trong việc chăm sóc lâu dài hội chứng suy nhược mạn tính.

Nguyên tắc điều trị

Giải thích cặn kẽ tình trạng bệnh tật cho bệnh nhân

Bệnh nhân phải được giải thích đầy đủ về bệnh và cơ chế bệnh, về ảnh hưởng của nó trên những mặt thể chất, đời sống tâm lý và xã hội. Bệnh nhân thường cảm thấy dễ chịu khi những khó chịu của họ được quan tâm một cách nghiêm túc.

Tái khám định kỳ

Việc tái khám định kỳ rất hữu ích trong việc tìm ra những bệnh tật còn ẩn dấu (chưa phát hiện được trong những lần khám trước đó).

Điều trị triệu chứng

Việc làm giảm một triệu chứng trong bệnh lý này (dù nhỏ) cũng tạo nên một khác biệt rất lớn đối với người bệnh.

Hướng dẫn người bệnh thay đổi cách sống, sinh hoạt

Tránh những bữa ăn tối nặng nề, tránh dùng những chất kích thích về đêm.

Không nên nghỉ ngơi hoàn toàn: nên thực hiện ngay những bài tập dưỡng sinh đã được chứng minh có hiệu quả đối với những trường hợp suy nhược, mất ngủ như thư giãn, các động tác tập luyện ở tư thế nằm. Đã có nhiều trường hợp cụ thể về việc cải thiện tình trạng bệnh nhân (như tình trạng sức khoẻ thể xác và tinh thần, những triệu chứng đau nhức toàn thân, tính tình cáu gắt, mất ngủ, tiểu đêm) sau những khóa học dưỡng sinh.

Nên có chế độ làm việc thật sự cụ thể, thực tế cho từng trường hợp cụ thể, nhưng nói chung làm việc nhẹ và tăng dần cường độ cần được khuyến khích.

Nên tránh những trị liệu không hiệu quả

Những nghiên cứu có so sánh với lô chứng đã chứng tỏ acyclovir, tinh chất gan tiêm bắp, acid folic, sinh tố B12 đều không có giá trị. Ngoài ra, cũng có những công trình cho thấy việc điều trị bằng immunoglobulin liều cao tiêm tĩnh mạch cũng không có giá trị trị liệu nào.

Điều trị bằng y học cổ truyền

Thể âm hư hỏa vượng

Do tính chất đa dạng của bệnh mà việc điều trị cũng rất phong phú. Thông thường, trong thể này dấu chứngdương xung (hoả bốc)là quan trọng. Dấu chứng này thường xuất hiện ở hệ thống can và tâm.

Phép trị: sơ can, lý khí, giải uất, an thần; tư âm, giáng hỏa, tiềm dương, an thần.

Những bài thuốc và công thức huyệt sử dụng. Bài thuốc Đơn chi tiêu dao gia giảm (gồm: sài hồ 12g, chi tử 12g, bạc hà 8g, sinh khương 6g, bạch thược 10g, đương quy (rửa rượu) 10g, phục linh 12g, đơn bì 12g, bạch truật (sao đất) 8g).

Gia giảm thiên ma12g, câu đằng12g, thạch quyết minh 12g, cúc hoa 12g.

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Sài hồ	Bình can hạ sốt	Quân
Chi tử	Đắng, hàn: thanh nhiệt tả hỏa, lợi tiểu, cầm máu	Thần
Bạc hà	Cay, mát: giảm đau, phát tán phong nhiệt	Thần
Sinh khương	Cay, hơi ôn: giải biểu, tán hàn	Thần
Bạch thược	Đắng, chát, chua: nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu	Thần
Đương quy (rửa rượu)	Dưỡng can huyết	Thần
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình: lợi thủy, thẩm thấp, bổ tỳ, định tâm	Tá
Đơn bì	Cay, đắng, hơi hàn: thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết; chữa nhiệt nhập doanh phận	Tá
Bạch truật (sao đất)	Ngọt, đắng, ấm: kiện tỳ, táo thấp, hóa đờm, lợi thủy	Tá
Thiên ma	Ngọt, cay, hơi đắng, bình: thang thanh, giáng trọc, tán phong, giải độc	Quân
Câu đằng	Ngọt, hàn: thanh nhiệt, bình can, trấn kinh	Quân
Thạch quyết minh	Trị sốt cao, ăn không tiêu: thanh nhiệt	Thần
Cúc hoa	Ngọt, mát: tán phong nhiệt, giải độc, giáng hỏa	Tá

Bài Kỷ cúc địa hoàng thang (gồm: bạch cúc hoa 120g, phục linh 120g, thục địa 320g, câu kỷ tử 120g, hoài sơn 160g, trạch tả 120g, đơn bì 120g, sơn thù 160g).

Tán bột, làm hoàn, ngày dùng 8 – 16g.

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Thục địa	Ngọt, hơi ôn: nuôi thận dưỡng âm, bổ thận, bổ huyết	Quân
Hoài sơn	Ngọt, bình: bổ tỳ vị, bổ phế thận, sinh tân chỉ khát	Quân
Sơn thù	Chua, sáp, hơi ôn: ôn bổ can thận, sáp tinh, chỉ hãn	Thần
Đơn bì	Cay, đắng, hơi hàn: thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết; chữa nhiệt nhập doanh phận	Tá
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình: lợi thủy, thẩm thấp, bổ tỳ định tâm	Tá
Trạch tả	Ngọt, nhạt, mát: thanh tả thấp nhiệt ở bàng quang	Tá
Kỷ tử	Ngọt, bình: bổ can thận, nhuận phế táo, mạnh gân cốt	Thần
Cúc hoa trắng	Ngọt, đắng, hơi hàn: tán phong thấp, thanh đầu mục, giáng hỏa, giải độc	Tá

Bài thuốc gồm câu đằng 12g, hạ khô thảo 12g, chi tử 12g, táo nhân (sao đen) 8g, long nhãn 16g, lá vông 20g, muồng trâu 12g. Châm cứu: châm tả lưu kim 15 phút các huyệt thái dương, bách hội, đầu duy, phong trì, thái xung, quang minh.

Thể can thận âm hư

Phép trị (tùy thuộc vào triệu chứng chủ yếu): Bổ thận âm, bổ can huyết, an thần. Bổ thận âm, bổ can huyết, cố tinh.

Những bài thuốc và công thức huyệt sử dụng: Bài thuốc Lục vị địa hoàng hoàn gia quy thược (gồm: thục địa 32g, hoài sơn 16g, sơn thù 8g, đơn bì 12g, phục linh 12g, trạch tả 6g, đương quy 12g, bạch thược 8g).

Bài này thường được sử dụng khi tăng huyết áp có kèm triệu chứng đau ngực, đau vùng tim.

Phân tích bài thuốc:

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Thục địa	Ngọt, hơi ôn: nuôi thận dưỡng âm, bổ thận bổ huyết	Quân
Hoài sơn	Ngọt, bình: bổ tỳ vị, bổ phế thận, sinh tân chỉ khát	Quân
Sơn thù	Chua, sáp, hơi ôn: ôn bổ can thận, sáp tinh chỉ hãn	Thần
Đơn bì	Cay, đắng, hơi hàn: thanh nhuyết nhiệt, tán ứ huyết, chữa nhiệt nhập doanh phận	Tá
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình: lợi thủy, thẩm thấp, bổ tỳ định tâm	Tá
Trạch tả	Ngọt, nhạt, mát: thanh tả thấp nhiệt ở bàng quang	Tá
Đương quy	Cay, ngọt, ôn: bổ huyết, hoạt huyết, nhuận táo, hoạt trường, điều huyết, thông kinh	Thần
Bạch thược	Đắng, chua, hơi hàn: dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu, nhuận gan	Thần

Bài thuốc Bổ can thận (gồm: hà thủ ô 10g, thục địa 15g, hoài sơn 15g, đương quy 12g, trạch tả 12g, sài hồ 10g, thảo quyết minh 10g) Phân tích bài thuốc:

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Hà thủ ô	Bổ huyết, thêm tinh	Quân
Thục địa	Ngọt, hơi ôn: nuôi thận dưỡng âm, bổ thận, bổ huyết	Quân
Hoài sơn	Ngọt, bình: bổ tỳ vị, bổ phế thận, sinh tân chỉ khát	Quân
Đương quy	Dưỡng can huyết	Thần
Trạch tả	Ngọt, nhạt, mát: thanh tả thấp nhiệt ở bàng quang	Tá
Sài hồ	Bình can, hạ sốt	Tá
Thảo quyết minh	Thanh can nhuận táo, an thần	Tá

Bài thuốc Kim tỏa cố tinh hoàn (gồm: khiếm thực 80g, liên tử 80g, mẫu lệ 40g, liên tu 80g, long cốt 40g, sa uyên tật lê 80g)

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Khiếm thực	Ngọt, chát, bình: bổ tỳ, ích thận, chỉ tả, sáp tinh	Quân
Sa uyên	Kinh nghiệm
Mẫu lệ	Mặn, chát, hơi hàn: tư âm, tiềm dương, hóa đờm, cố sáp	Thần
Liên nhục	Ngọt, bình: bổ tỳ dưỡng tâm, sáp trường, cố tinh	Thần
Tật lê	Đắng, ôn: bình can tán phong, thắng thấp, hành huyết	Tá
Long cốt	Ngọt, sáp, bình: trấn kinh an thần, sáp tinh và làm hết mồ hôi	Tá
Liên tu	Kinh nghiệp trị băng huyết, thổ huyết, di mộng tinh	Tá

Bài thuốc gồm thục địa 20g, kim anh 12g, khiếm thực 12g, táo nhân (sao đen) 8g, long nhãn 16g, lá vông 20g, mạch môn 12g, yếm rùa (sao) 12g, mẫu lệ (nung) 8g, mai ba ba (sao giấm) 12g.

Châm cứu: châm bổ lưu kim 30 phút các huyệt thái dương, bách hội, đầu duy, phong trì (a thị huyệt), thái xung, quang minh, can du, thận du, tam âm giao, thái khê, phi dương, phục lưu gia thêm thần môn, nội quan, bách hội.

Công thức 1: thận du, phục lưu, tam âm giao, can du, thái xung; gia thêm thần môn, bách hội, a thị huyệt

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Thận du	Du huyệt của thận ở lưng	ích thủy, tráng hỏa kèm chữa chứng đau lưng
Phục lưu	Kim kinh huyệt của kinh thận: bổ mẫu, bổ thận thủy	Bổ thận âm: chữa chứng đạo hãn
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm ở chân	Tư âm
Can du	Du huyệt của can ở lưng	Bổ can huyết
Thái xung	Du thổ huyệt của kinh can: tả tử, tả can hỏa	Thanh can hỏa, chữa chứng đầu choáng mắt hoa
Thần môn	Du thổ huyệt của kinh tâm: tả tử, tả tâm hỏa	Thanh tâm hỏa, tả tâm nhiệt, thanh thần chí, tiết nhiệt
Bách hội	Hội của đốc mạch và 6 dương kinh
A thị huyệt

Công thức 2: thận du, phục lưu, tam âm giao, can du, thái xung, nội quan, thần môn

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Thận du	Du huyệt của thận ở lưng	ích thủy tráng hỏa kèm chữa chứng đau lưng
Phục lưu	Kim kinh huyệt của kinh thận: bổ mẫu, bổ thận thủy	Bổ thận âm: chữa chứng đạo hãn
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm ở chân	Tư âm
Can du	Du huyệt của can ở lưng	Bổ can huyết
Thái xung	Du thổ huyệt của kinh can: tả tử, tả can hỏa	Thanh can hỏa: chữa chứng đầu choáng mắt hoa
Nội quan	Giao hội huyệt của tâm bào và mạch âm duy ặ đặc hiệu vùng ngực	Chữa chứng hồi hộp, đau ngực gây khó thở, ngăn ngực
Thần môn	Du thổ huyệt của kinh tâm: tả tử, tả tâm hỏa	Thanh tâm hỏa Tả tâm nhiệt: chữa chứng tâm phiền

Thể tâm tỳ hư

Phép trị: kiện tỳ an thần (bổ tâm tỳ).

Những bài thuốc và công thức huyệt sử dụng:

Bài thuốc Quy tỳ thang (gồm: bạch phục linh 8g, hoàng kỳ 10g, nhân sâm 10g, bạch truật 10g, long nhãn 10g, toan táo nhân 4g, cam thảo 2g, mộc hương 2g, viễn chí 4g, đương quy 4g).

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Toan táo nhân	Ngọt, chua, bình: dưỡng tâm an thần, sinh tân dịch	Quân
Long nhãn	Bổ huyết, kiện tỳ	Quân
Nhân sâm	Ngọt, hơi đắng: bổ tâm khí, đại bổ nguyên khí, ích huyết sinh tân	Thần
Hoàng kỳ	Ngọt, ấm: bổ tâm khí, thăng dương khí của tỳ	Thần
Bạch truật	Ngọt, đắng, hơi ấm: Kiện tỳ, táo thấp, cầm mồ hôi	Thần
Đương quy	Ngọt, cay, ấm: bổ huyết, hành huyết	Tá
Viễn chí	Đắng, ấm: bổ tâm thận, an thần	Tá
Mộc hương	Hành khí chỉ thống, kiện tỳ	Tá
Cam thảo	Ngọt, ấm: bổ tỳ thổ, bổ trung khí	Sứ
Bạch phục linh

Bài Phục mạch thang (gồm: a giao 8 – 12g, mạch môn 8 – 12g, ma nhân 8 – 16g, chích thảo 12 – 20g, nhân sâm 8 – 12g, sinh địa 16 – 20g, đại táo 10 quả, quế chi 8 – 12g, sinh khương 3 – 5 lát).

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Cam thảo	Ngọt, ấm: bổ tỳ thổ, bổ trung khí	Quân
Nhân sâm	Ngọt, hơi đắng: bổ tâm khí, đại bổ nguyên khí, ích huyết, sinh tân	Thần
Đại táo	Ngọt, bình: bổ tỳ vị, điều hòa tính năng của thuốc	Thần
Quế chi	Ôn kinh, thông dương	Tá
Sinh khương	Giải biểu, phát hãn	Tá
Sinh địa	Dưỡng âm, dưỡng huyết	Tá
A giao	Tư âm, bổ huyết	Tá
Mạch môn	Nhuận phế, sinh tân dịch	Tá
Ma nhân	Ngọt, bình: nhuận trường, lợi niệu, chống nôn	Tá

Châm cứu: châm bổ lưu kim 30 phút các huyệt a thị, tâm du, tỳ du, vị du, túc tam lý, cách du, tam âm giao, thần môn, nội quan, thái bạch, phong long.

Thể thận dương hư

Phép trị: ôn thận dương, bổ thận âm, an thần, cố tinh.

Những bài thuốc và công thức huyệt sử dụng:

Bài thuốc Thận khí hoàn (gồm: bạch phục linh 120g, thục địa 320g, sơn thù 160g, đơn bì 120g, quế chi 40g, trạch tả 120g, phụ tử 40g, sơn dược 160g. Tán bột, ngày uống 8-12g)

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Phụ tử	Đại nhiệt, có độc, cay, ngọt: hồi dương cứu nghịch, bổ hỏa trợ dương, trục phong hàn thấp tà	Quân
Quế	Cay, ngọt, đại nhiệt hơi độc: bổ mệnh môn tướng hỏa	Quân
Thục địa	Ngọt, hơi ôn: nuôi thận dưỡng âm, bổ thận, bổ huyết	Quân
Hoài sơn	Ngọt bình: bổ tỳ vị, bổ phế thận, sinh tân, chỉ khát	Quân
Sơn thù	Chua, sáp, hơi ôn: ôn bổ can thận, sáp tinh, chỉ hãn	Thần
Đơn bì	Cay, đắng, hơi hàn: thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết, chữa nhiệt nhập doanh phận	Tá
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình: lợi thủy, thãm thấp, bổ tỳ định tâm	Tá
Trạch tả	Ngọt, nhạt, mát: thanh tả thấp nhiệt ở bàng quang	Tá

Bài Hữu quy ẩm (gồm: cam thảo 4g, đỗ trọng 12g, hoài sơn 16g, kỷ tử 8g, nhân sâm 8g, nhục quế 4g, phụ tử 2g, thù du 8g, thục địa 32g).

Vị thuốc	Tác dụng	Vai trò
Phụ tử	Đại nhiệt, có độc, cay, ngọt: hồi dương cứu nghịch, bổ hỏa trợ dương, trục phong hàn thấp tà	Quân
Quế	Cay, ngọt, đại nhiệt hơi độc: bổ mệnh môn tướng hỏa	Quân
Thục địa	Ngọt, hơi ôn: nuôi thận dưỡng âm, bổ thận, bổ huyết	Quân
Hoài sơn	Ngọt bình: bổ tỳ vị, bổ phế thận, sinh tân chỉ khát	Quân
Sơn thù	Chua, sáp, hơi ôn: ôn bổ can thận, sáp tinh chỉ hãn	Thần
Kỷ tử	Ngọt, bình: bổ can thận, nhuận phế táo, mạnh gân cốt	Thần
Đỗ trọng	Ngọt, ôn, hơi cay: bổ can thận, mạnh gân cốt	Thần
Cam thảo	Ngọt, bình: bổ tỳ vị, nhuận phế thanh nhiệt giải độc, điều hòa vị thuốc	Sứ
Nhân sâm	Đại bổ nguyên khí, sinh tân dịch	Tá
Thù du		Tá

Có thể sử dụng bài thuốc gồm: thục địa 20g, kim anh tử 12g, khiếm thực 12g, táo nhân (sao đen) 8g, long nhãn 16g, lá vông 20g, đỗ trọng 16g, mẫu lệ (nung) 8g, ba kích 12g.

Châm cứu – cứu bổ hoặc ôn châm: thái dương, bách hội, đầu duy, phong trì, thái xung, quang minh, can du, thận du, tam âm giao, thái khê, phi dương, mệnh môn, trung cực, quan nguyên, khí hải.

Những phương pháp tập luyện dưỡng sinh

Thư giãn.

Thở sâu, thở 4 thời có kê mông và giơ chân.

Hướng dẫn thái độ tâm thần trong cuộc sống: cách sinh hoạt này không những có giá trị trong điều trị bệnh nhân mà còn có ý nghĩa với những người khỏe mạnh (dự phòng cấp 0)