MẠCH CAN HUYỀN

A- NGUYÊN VĂN :

Xuân mạch giả can dã, đông phương mộc dã, vạn vật chi sở dĩ thủy sỉnh dã, cố kỳ khí lai, nhuyễn nhược khinh hư nhỉ hoạt, đoan trực dĩ trường, cô’ viết huyền, phản thử giả bệnh.
Hà như nhi phản ?
Kỳ khí lai thực nhi cường, thử vị thái quá, bệnh tại ngoại; Kỳ khí lai bất thực nhi vi, thử vị bất cập, bệnh tại trung.
Thái quá dữ bất cập, kỳ bệnh giai hà như ?
Thái quá tắc lệnh nhãn thiện nộ, hốt hốt(1)huyền mạo nhi điên tật(2); Kỳ bất cập tắc lệnh nhãn hung thống dẫn bối, hạ tắc lưỡng hiếp khu mãn.
(Tố vấn : Ngọc cơ chân tạng luận)

C- DỊCH NGHĨA NGUYÊN VĂN :

Mạch mùa xuân ứng với tạng can, can thuộc hướng đông là hành mộc trong ngũ hành. Mùa xuân là mùa vạn vật bắt đầu sinh sôi trỗi dậy, cho nên mạch khí đến nhuyễn nhược nhẹ nhàng mà hơi hoạt, thể mạch thẳng mà dài tựa như dây cung nên gọi là “huyền”, nếu mạch tượng khác thường tức là mạch bệnh.
Thế nào mới gọi là mạch tượng khác thường ?
Nếu mạch đến căng đầy hữu lực dội mạnh dưới ngón tay, gọi là thái quá, bệnh ở bên ngoài; Nếu mạch khí đến ứng dưới ngón tay không căng đầy mà nhuyễn nhược vô lực thì gọi là bất cập, chủ bệnh tại lý.
Mạch tượng mùa xuân thái quá hay bất cập bệnh chứng ra sao ?
Mạch huyền thái quá khiến người bệnh hay cáu giận, hoa mắt choáng váng, tinh thần phảng phất hay quên hoặc bệnh động kinh; Mạch can bất cập thì khiến người đau ngực, đau lan đến Vai. hai bên hông sườn đầy trướng.

D- CHÚ THÍCH :

(1) Hôt hốt Chỉ: tinh thần phảng phất hay quên, vẻ mặt như mất thần.
(2) Điên tật: Đây là chỉ loại bệnh động kinh chứ không phải chỉ đau đầu. Sách Thái tố, Mạch kinh, Thiên kim đều chú giải như trên.
(3) Khư: Chỉ dưới nách, hai bên hông sườn.