SỚ NGŨ QUÁ LUẬN THIÊN

KINH VĂN

Hoàng Đế nói rằng:

– Phàm trước khi chẩn mạch, nên hỏi có phải là trước quý mà sau hèn? Nếu vậy, thời dù không trúng tà, bệnh do trong sinh ra. Bệnh đó gọi là thoát doanh. Nếu trước giàu mà sau nghèo. Bệnh đó gọi là Thất tinh. Năm khí lưu niên, bệnh nó dồn lại. Y công chần bệnh, không biết bệnh danh. Đó là một lỗi.
Phàm muốn chẩn bệnh, phải hỏi sự uống, ăn, cư xử, bạo lạc hay bạo khổ, trước sướng sau khổ, những trường hợp đó đều lắm thương tinh khí; tinh khí kiệt tuyệt, khiến cho hình thể rã rơi. Bạo nộ thời thương âm, bạo hỷ thời thương dương, quyết khí thượng hành, mạch mãn thời hình khứ. Ngự y chẩn bệnh, không biết như vậy. Đó là hai lỗi.
Phàm chẩn bệnh, phải biết so sánh những bệnh kỳ hằng, biết được là giỏi. Bệnh đó không biết, sao được là biết chần. Đó là ba lỗi.
Chẩn bệnh phải chú ý vào “tam thường” (tức là tinh, khí, thần). Vậy phải hỏi trước quý sau tiện? Hoặc mới bị thất thế, bị nguy nan? Nếu bị những trường hợp như vậy, thời tinh thần sẽ bị thương; dù không phạm phải tà khí, cũng tất sinh ra bì tiêu, cân khuất, khó lòng sinh tồn. Y giả không xét ở chỗ đó mà chữa liều, đó là bốn.

Phàm chẩn bệnh lại phải biết khí huyết suy vượng như thế nào. Như người đương giàu có mà bị sa sút, thời thần hồn bị thương. Vì đó, chủ của Tâm là mạch, chủ của Can là cân, như bị cắt đứt. Vậy phải tìm ở nguyên nhân chứng hậu để điều trị. Nếu bỏ lỡ, đó là năm lỗi.
Cho nên nỗi rằng: Thánh nhân trị bệnh, phải biết rõ lẽ âm dương của trời đất, sự kinh kỳ của bốn mùa. Rồi do đó mà hoặc dùng châm, cứu, biêm thạch và độc dược; lại phải biết rõ bản thủy của bệnh mà tham xét với “bát chính, cừu hậu” Thời bệnh không còn đâu xót được nữa(1).

CHÚ GIẢI:

(1) “Bát chính” tức là tám khí thuộc về bốn mùa. “Cửu hậu” tức là “chín hậu mạch” thuộc ba bộ Xích, Quan, Thốn.