Tình chí không điều hoà 

情志不调

Tình chí, tức là thất tình ngũ chí, chủ yếu là chỉ hoạt động của bẩy loại tinh thần như vui, giận, lo, nghĩt buồn, sợ, hãi. Đó là những hiện tượng mà tự chúng ta nhận thức được từ sự vật xử lý vói sự vật tíiế giói khách quan, đặc biệt thể nghiệm và thái độ phản ứng đối với con người hoặc tự mình hành động. Các loại hoạt động tinh thản ấy, có thể ảnh hưởng ưực tiếp đến tân dịch khí huyết của cơ thể. Sự trao đổi chất và công năng hoạt dộng của tạng phủ ở trong toàn bộ quá trình về các loại biến hoá, tất nhiên từ đầu đến cuối đều tuỳ theo sự ỉê nhau của tặng phủ khí huyết và phản ứng của cổng năng phủ. Nhất là vào thời gian quá dài bị kích thích khẩn trương, cáu giận, ai oán v.v, thường có thể dẫn đến các loại tật pỉlnh. Mà ở trong ngũ tạng lục phủ, đối với phản ứng của tình rất nhạy bén, rất đột xuất đầu tiên là Tâm, vì Tâm chứa là chúa tể của tư duy và hoạt động tinh thần của con
Biến hoá về tình chí là phản ứng của Tâm thần đối với hoàn cảnh bên trong và bôn ngoài cơ thể.

Tâm là nơi ở của thần, mà thần là biểu hiện hình thức quan ưọng đối với công năng hoạt động của Tâm. Thiên Lục tiết tạng tượng luận sách Tố Vấn nói: “Tâm là gốc của sự sống, là nơi biến hoá của thần vậy. Dưới tình huống bình thưòng, Tâm thần biến hoá đối với sự vật khách quan, hoàn cảnh trong ngoài cơ thể và các loại kích thích đéu tạo ra phản ứng tương ứng, đồng thời còn căn cứ vào kinh nghiệm và nhận thức mổi có thể thu được, đối vói sự vật ngoại giới tiến hành phân tích, xem xét và quy nạp v.v. Từ đó tạo ra quyết định, phán đoán, trong quá tình ấy tất nhiên sẽ sản sinh các loại biến hoá về tình chí, tức là tinh chí yêu, ghét, thất tình phẫn uất với quá khích. Sách Tố Vấn huyển cơ nguyên bệnh thức của Lưu Hoàn Tố đời Kim nói: “Ngũ chí thất tình quá độ mà phát sinh bệnh đột ngột vậy” mà ý tứ là nói thất tình quá kích thích mới có thể biến thành nguyên nhân của bệnh, từ đó mà dẫn đến phát sinh tật bệnh.

Đông y đời xưa mượn sự bực bội và quá khích, để miêu tả hai loại hoạt động tình chí mức độ khác nhau. Phẫn uất là chỉ tình chí không thoải mái, quá khích là chỉ hoạt động tình chí phát sinh cường độ cao, hoặc là kéo dài mà vượt quá khả năng chịu đựng của cơ thể, hai loại nẩy trình độ khác nhau, tổn hại đối với cơ thể cũng khác nhau. Phẫn uất và quá khích ở trong quá trình biến hoá tình chí, thường thường thay nhau xuất hiện. Phẫn uất là chỉ nhất thiết trạng thái tình chí của bệnh. Mà quá khích là trạng thái đặc biệt của phẫn uất. Thiên Âm dương ứng tượng đại luận sách Vấn nói: “Giận quá thương âm, mừng quá thương dương, quyết khí nghịch lên, mạch ưàn ngập mà hình thể mất”，tức là chỉ hoạt động tình chí qứa khích mà dẫn đến Tâm thần huyết mạch thất thường gây ra biến đổi vể bệnh lý. Tình chí thất thường biểu hiện chủ yếu ảnh hưởng tới Tâm, thất thương ở phương diên như： “Tâm thần, Tâm khí, Tâm huyết và Tâm mạch. Ngoài ra tình chí thất thường dẫn đến bênh Tâm lại còn ảnh hưởng đến các tạng phủ khác, ưên lâm sàng thường biểu hiện hai loại trở lên, bệnh biến công năng tạng phù thất thường.

Trong sách Từ tế y thoại của Tôn Tử Vân nói: “Tâm ở chí là mừng, tại biến động là lo, lo động vào Tâm thì Phế ứng, nghĩ động đến Tâm thì Tỳ ứng, giận động đến Tâm thì Can ứng, sợ động đến Tầm thì Thận ứng. Như thế thì thấy, mỗi loại biến hoá tình chí đều phát sinh từ Tâm yên năm tạng, vả lại mỏi loại tình chí gây ra bệnh đều tổn cồng năng của các tạng phủ khác nhau. Tổn thương phủ thì ảnh hưởng tới công năng củà tạng phủ lúc đó. Tư lự lo nghĩ đễ tổn thương Can, Tỳ, Phế, nếu bệnh nhân vốn là Phế khí hư, thì lo nghĩ phần nhiều tổn thương Tỳ Phế, dẫn đến bệnh biến của Tỳ Phế: Nếu bình thường Can Phế không thư thái, hoăc Can huyết suy hư, thì lo nghĩ dễ bi tổn thương đến Can, đẫn đến bệnh biến của tạng Can. Ngoài ra Tâm thần đối với tình chí kích thích có mức độ chịu đựng nhất định, mà mức độ chịu đựng cao thấp lại phụ thuộc vào đạo đức, giáo dục, hoàn cảnh, học tập và ảnh hưởng đến tình trạng sức khoẻ.

Nếu như nhân tố hoàn cảnh, thai nghén, phòng lao có thể khiến cho sự chịu đựng kích thích thần chí bị giảm sút mà gây ra bệnh. Ngoài những nhân tố nêu ờ trên, lại còn ảnh hưởng đến tiết luật thòi gian. Bởi vì sự tồn tại hoạt động Tâm thần có tiết luật chu kỳ, và khí huyết âm dương của cơ thể con người cũng theo quy luật âm dựơng của giới tự nhiên, mà xuất hiện ra biến hoá tính chu kỳ, từ đó khiến cho Tâm thần chịu đựng tuỳ ứieo mức độ đối với tình chí bị kích thích theo chu kỳ vận động mà biến hoá tính chu kỳ, ở một thời điểm nào đó sẽ khiến, cho mức độ chịu đựng cảm xúc. Thiên Bản bệnh luận sách Tố Vấn nói:”Con ngưòi ta lo buồn nghĩ ngợi thì tổn thương Tâm, hoặc lại gặp ngày của Thiếu âm tư thiên thiên số bất cập tức là cả thiên khí và nhân khí cùng hư vậy. Nói lên sự biến thiên của vận khí và sự khác thường có thể ảnh hưởng đến tình chí, nếu bệnh nhân bị cuổng táo từ cuối xuân đến đầu hạ phát bệnh khá cao, tức là có sự liên quan đến vận khí. Tinh chí thất thường ảnh hưởng đối vói tạng Tâm thường biểu hiện ở mấy điểm dưới dây.

1 – Tâm thần thất thường:

Tâm là đại chủ của năm tạng sáu phủ, Tâm chủ về thần minh, chủ về thúc đẩy huyết dịch vậiTìiành toàn thân. Thất tình gây ra bệnh như mừng, giận, lo nghĩ, buồn, sợ hẵi đều có thể dẫn đến Tâm thẩn thất ứiường. Tình chí dẫn đến Tâm thần thất thường, thường thấy biểu hiện như thần suy, thẩn loạn.

a-Thần suy:

Chủ yếu là chỉ tinh thần uỷ mỵ, phản ứng chậm chạp, biểu hiện bênh biến sức lực của sinh mệnh giảm sút. Mừng là một loại tình chí tích cực, nó có thể làm cho ngưòi ta tăng cường lòng tin, Tâm tình thoải mái, nâng cao được năng lực công tác. Nhưng mừng quá thì Tâm khí tản mát, tinh thần không được tập trung. Nếu như mừng mà kích thích quá khổng ức chế được, lúc đầu thì cưòd mừng không ngớt, đêm nằm không yên, tiếp thèo là xuất hiện Tâm thần tản mạn, Tâm thần không ổn định, biểu hiện ra các chứng thần suy như trong Tâm hồi hộp, sợ sệt inất ngủ, đoản hcd yếu sức, hổi hộp không yên, hoặc lúc vui lúc buồn, vui buồn thất thưèmg, giống như ma làm. Nếu như bỏd lo nghĩ cáu giận ảnh hưỏmg đến Tâm thẩn, thì ngoài chứng có thể bị dụ phát làm cho bệnh nặng hơn, thậm chí dẫn đến tử vong. Mện tai các chứng Tâm hư Đởm khiếp như； Hồi hộp không yên, phải đêm sợ sệt, hơi động kinh hãi thì trong Tâm hoảng loạn chông rứt, đêm khó vào giấc ngủ, ác mộng phân vân.

b. Thần loạn:

Chủ yếu là chỉ ý thức không tỉnh táo, nói năng không có thứ tự, cởi bỏ áo quần mà chạy, trèo cao ca hát,  khóc cười cuồng táo không yên, đánh người chửi người, làm bừa làm càn, ngây ngô như mất hồn là những bệnh lý cải biến, thần rối loạn thường hay gặp ở chứng điên cuồng. Do bởi tình chí mất điều hoà, nhiễu loạn, tạng phủ âm dương khí huyết, dẫn đến thần minh mất làm chủ, xuất hiện chứng thần chí hỗn loạn.

2 – Tâm khí, Tâm huyết, Tâm mạch thất thường:

Bệnh thất tình ảnh hưởng đối với Tâm khí, Tâm huyết và Tám mạch có thể qui nạp làxn hai phương diện:

a-Khí trệ huyết ứ:

Người bệnh hàng ngày vốn khí cơ không thông sướng, nếu lại thêm tình chí thất thường, thì có thể ảnh hưímg đến sự vận hành bình thường của Tâm khí và Tâm huyết, Lúc bah đầu do bời tình chí không điều, chủ yếu biểu hiện là ngực khó chịu và bụng chướng. Lâu ngày không khỏi thì xuất hiện các chứng hồi hộp, sợ sột và mệt nỏi, có lúc ban đêm thức giấc, bị một mỏi khó thồ. Lúc nghiêm trọng bởi khí cơ nghẽn trộ, Tâm huyết bị ứ nghẽn, có thể dẫn đến các chứng ngực khó chịu, đau vùng Tim, nhịp đập thất thưòng (như mạch Súc, Kết Đại). Đối với những ngưòi có chứng Hung tý, Tâm tý, nếu như lại bị kích thích về tình chí có thể bị dụ phát điên cho bệnh nặng thêm, thậm chỉ Tử vong.

b- Khí huyết khuy hư：

Người bệnh vốn khí huyết bất túc, lại thêm lo nghĩ quá độ, tổn thương Tâm Tỳ, ảnh hưởng đến sự hoá sinh của khí huyết, từ đó mà dẫn đến khí huyết khuy hư, Tâm thần mất nuôi dưỡng, xuất hiện các chứng hồi hộp, mệt mỏi, vô lực, choáng váng, hay mê, sắc mặt kém tươi, mạch Tế hoặc Kết Đại: Nếu ngưòd bệnh Tâm âm khuy hư, lại gặp tình chí khổng thoải mái, thường có thể dãn đến các chứng trạng như: Hoá hoả thưoíng âm, nàng hơn thì Tâm phiền, hồi hộp, vật vã không yên, miệng khô lưỡi ráo v.v.
Tóm lại, tình chí bị kích thích có thể bị ảnh hưởng đối với tạng Tâm, ở một ưình độ rất lớn đối vói thể chất bình thưòng có mối tương quan mật thiết.

3. Trúng độc dược vật:

Trúng độc dược vật là chỉ các loại dược vật sau khi uống vào trong người, vì tác dụng của độc tính, dẫn đến bệnh biến của Tâm thất thường, nghiêm trọng có thể dẫn đến Con đường dẫn đến trúng dộc dược vật phần nhiều từ miệng mà vào, cũng có thể do mũi ngửi, hoặc là qua bì phu phấm vào huyết gây ra. Trúng độc dược vật dẫn đến tạng Tâm thường có chứng hồi hộp, Tâm phiển, vật vã không yên, ngực khó chịu, khó thở, hôn mê, và mạch nhịp thất thường. Rất dễ dẫn đến tạng Tâm bị trúng độc ở trong thuốc, bệnh biến có rất nhiều, bao gồm các loại thực vật, động vật và khoáng vật. Các loại thực vật như： Lôi công đằng, Phiên mộc miết, Man đà la, Thiên nam tính, Ô đầu, Phụ tử, Tế tân, Giáp trúc đào, Bát giác phong, Ma hoàng, Ngũ gia bì, Khổ sâm, Xuyên luyện tử.v.v. Các loại động vật như: Thiềm thừ, Toàn yết, Ban miêu;

Các loại khoáng vật như: Hùng hoàng, Thuỷ ngân, Phê sương.v.v. Ngoài ra đối với người mắc bệnh Tâm so vổi một số bệnh chứng khác, nếu như chữa sai lầm cũng có thể làm hao thương khí huyết tân dịch hoặc làm hại Tâm dương dăn đến công năng của tạng Tâm thất thường. Nếu ngưòi bênh vốn đĩ Tâm âm suy hư, lại đùng nhiều các loại thuốc nhiệt như: Phụ tử, Mộc hương, Can khương, Nhục quế, hoặc trọng dụng thuốc phát hãn，như Ma hoàng, Quế chi v.v. Tất sẽ hao thương âm tân, làm tăng thêm bênh biến của tạng Tâm. Người Tâm huyết bất túc lại sai lầm đũng các vị thuốc hoạt huyết, phá huyết, cũng có thể làm tăng thêm Tâm huyết khuy hư, ứiậm chí dẫn đến xuất huyết. Chứng Tâm dương bất túc, lại dùng nhiều thuốc khổ hàn, tất lại càng làm tổn thương dương khí, dẫn đến Tâm đương không mạnh, mất chức năng ôn vận, thuỷ tân không phân bố, thuỷ ẩm xâm lấn Tâm, hoặc không có khả năng ôn thông huyết mạch mà dẫn đến hung dương tê nghẽn, khí huyết ứ trệ, dẫn đến Tâm mạch nghẽn trở. Do đó dùng thuốc sai lầm ghiêm trọng, cũng thường vì thế mà làm tổn thương gián tiếp đến âm dương khí huyết gây ra tạng Tâm bị ngộ độc thuốc.