QUYẾT LUẬN THIÊN
KINH VĂN
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh quyết (tay chân giá lạnh) chia ra hàn nhiệt, là vì sao?
Kỳ Bá thưa rằng:
Dương khí suy ở dưới thì thành chứng hàn quyết, Âm khí suy ờ dưới thì thành chứng nhiệt quyết(1).
Hoàng Đế hỏi:
về chứng nhiệt quyết, tức là dương quyết, vậy sao lại khởi từ túc Tâm (lòng bàn chân, thuộc âm)?
Kỳ Bá thưa rằng:
Dương khí phát ra khởi từ ngoài năm đầu ngón chân. Phàm âm mạch hợp ờ dưới chân mà tụ ở túc Tâm. Vì Dương khí thắng, nên túc Tâm nhiệt.
về chứng hàn quyết, tức là âm quyết, vậy sao lại khởi từ năm đầu ngón tay, rồi lan đến gối?
Âm khí phát ra khởi từ phía trong năm ngón tay, họp ở dưới gối, mà tụ ở trên gối. Vì Âm khí thắng, nên từ năm ngón tay đến trên gối hàn. Chứng hàn đó, không pháp sinh từ bên ngoài mà là từ bôn trong.
Hoàng Đế hỏi:
về chúng hàn quyết, do Tàng nào bị’ khiếm khuyết mà gây nên?
Kỳ Bá thưa rằng:
Tiền âm là nơi tụ họp của tông cân và là chỗ “hợp” cùa Thái âm, Dương minh, về hai mùa xuân, hạ thì dương nhiều mà Âm khí ít; về hai mùa thu đông thì Âm khí thịnh mà Dưong khí suy. Giờ người mắc bệnh đó, vì sức khỏe, về hai mùa thu đông làm lụng quá độ, khí ở dưới cố dẫn lên, không thể lại quay trở xuống. Do đó, tinh khí cũng bị ràn ra ở dưới. Cái tà âm hàn liền thừa cơ mà sấn lên.
Phàm khí, đều phải nhờ ở Trung tiêu. Giờ Dương khí suy, không thể thấm nhuần ra kinh, lạc; Dương khí càng ngày sút dần, Âm khí càng ngày thịnh lên. Vì vậy nên tay chân hàn.
Hoàng Đế hỏi:
về chứng nhiệt quyết, do Tàng nào khiếm khuyết mà gây nên?
Kỳ Bá thưa rằng:
Rượu uống vào Vị, thì lạc mạch “mãn” mà kinh mạch “hư”. Tỳ là một cơ quan Du chuyển tân dịch cho Vị. Âm khí đã hư, thì Dương khí sẽ lấn vào, do đó Vị thành ra không hòa. Vì Vị không hòa, nên tinh khí bị kiệt, không thể thấm nuôi ra tứ chi. Vậy người mắc bệnh đó, tất do sự uống say, ăn nỏ mà nhập phòng, khí tụ ở Tỳ, không tán đi được. Tửu khí với cốc khí cùng xung đột nhau, nhiệt thịnh ở bên trong, cho nên khắp mình đều nhiệt, mà nước tiểu cũng đỏ. Ngẫm như: Rượu, khí của nó thịnh mà tật hãn, nó làm cho Thận khí hàng ngày suy sút, Dưong khí hàng ngày tăng lên, vì vậy nên thù túc mới nhiệt.
Hoàng Đế hỏi:
về chứng quyết, có khi khiến người phúc mãn, có khi khiến người đột nhiên bất tri nhân (không biết người, tức bất tỉnh), có người đến nửa ngày, hoặc suốt ngày, rồi mới tri nhân, là vì sao?
Kỳ Bá thưa rằng:
Âm khí thịnh ở trên thì dưới hư: Vì dưới hư nên thành chứng phức trướng mãn. Dương khí thịnh ở trên, thì khí ở dưới cũng theo lên, do đó tà khí cũng ngược lên; tà khí đã ngược lên thì Dưo’ng khí loạn; Dương khí loạn nên bất tri nhân.
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết chứng quyết của sáu kinh mạch như thế nào?
Kỳ Bá thưa rằng:
Chứng quyết thuộc kinh Cự dương thì đầu nhức và nặng, chân đi khó khăn, có khi chỏng mặt mà ngã.
Chứng quyết cùa kinh Dương minh thì phát điên, chỉ muốn chạy ra kêu to, phúc mãn không thể nằm, mặt đỏ mà nóng, thấy bậy nói càn.
Chứng quyết cùa kinh Thiếu dương, bỗng dưng tai điếc, quai hàm sưng mà nhiệt, sườn đau, xương đầu gối không cử động được.
Chứng quyết cùa kinh Thái âm thì phúc mãn mà trướng vượt lên, đại tiện khó, không muốn ăn, ăn vào thì nôn, không nằm đưọc.
Chứng quyết của kinh Thiếu âm thì miệng khô, nước tiểu đỏ, phúc mãn và Tâm thống.
Chứng quyết của kinh Quyết âm thì Thiếu phúc sưng và đau, phục trướng, tiểu tiện không lợi, hay nằm co đầu gối, âm hành rụt lại hoặc sưng, trong bọng chân nóng.
Thịnh thì nên tả, hư thì nên bổ. Không thịnh không hư, nên thích ở bản kinh.
Chứng quyết nghịch ở Thái âm, ống chân đau rút, Tâm thống dẫn xuống phúc. Nên trị nơi chù bệnh (tức Tỳ, vì Tỳ chù về khí ở kinh này)(2).
Chứng quyết nghịch cùa Thiếu âm, hư mãn và ẩu nghịch, đi tả ra nước trong, nên trị nơi chủ bệnh của nó.
Chứng quyết nghịch của Quyết âm, vòng ngang lưng đau, hư mãn vù tiểu tiện bị vít, nói mê làm nhàm, nên trị nơi chù bệnh. Ba kinh âm đều nghịch, đại tiểu đều bị vít, khiến bệnh nhân tay chân giá lạnh, trong vòng ba ngày sẽ chết(3).
Chứng quyết nghịch của Thái dương, ngã lăn, ẩu huyệt, hay nục (đổ máu đằng mũi), nên trị ở nơi chủ bệnh.
Chứng quyết nghịch cùa Thiểu dương, các cơ quan không dễ dàng, khiến cho yêu đau không đi được, cổ đau không ngoảnh được. Rồi phát ra chứng trường ung, hoặc phát kinh, sẽ chết.
Chứng quyết nghịch cùa Dương minh, suyễn và ho, mình nóng, hay kinh, nục ẩu huyết.
Chứng quyết nghịch cùa thù Thái âm, hư, đầy mà ho, hay nôn ra nước dãi. Trị ở nơi chủ bệnh.
Chứng quyết nghịch của thủ Thiếu âm, Tâm thống rút lên cuống họng, mình nóng, không thể chữa.
Chứng quyết nghịch cùa thù Thái dương, tai điếc, nước mất chảy ra, cổ không thể ngoảnh được, yêu không thể cúi ngửa được. Trị ở nơi chù bệnh.
Chứng quyết nghịch của thù Dưong minh, phát chúng hầu tý, sưng trong cuống họng, hoặc thành chứng “kinh”. Trị ở nơi chù bệnh(4).
CHÚ GIẢI:
(1)Nói “dưới” tức chì về chân (túc). Người có ba kinh dương và ba kinh âm. Khí của ba kinh dương suy ờ dưới, thì Dương khí ít, Âm khí thịnh, nên thành chứng hàn quyết; khí của ba kinh âm tuy ở dưới, thì Âm khí suy, Dương khí thịnh, nên thành chứng nhiệt huyết. Đây nói về nguyên nhân sự hàn nhiệt của chứng quyết.
(2)Từ đây trờ xuống lại nói về chứng khí quyết ở ba kinh âm, ba kinh dương, về khí cùa thủ, túc Tam âm và Tam dương, do năm Tàng sáu Phủ
sinh ra. Khí của Tàng Phù nghịch ở bên trong, thì khí Âm Dương sẽ quyết ở bên ngoài. Cho nên duới đây lại bàn về chứng khí quyết cùa 12 kinh. Cái khí cùa trung thổ, chù về việc thấm nhuần ra bốn bên, vì túc Thái âm khí quyết, nên ống chân bị co rút; thức ăn vào Vị, trọc khí dẫn lên Tâm; vì Tỳ khí nghịch không chuyển Du được tinh khí, nên Tâm khí hư, mà đau rút xuống bụng. Đó là cái bệnh do Tỳ sinh ra. Nên phải trị ngay Tỳ khí trước.
(3) Ba kinh âm đều nghịch, thế là âm với dương chia rẽ hẳn rồi. Bao nhiêu khí dương đều phát sinh từ âm, giờ ba kinh âm đều nghịch, tức là nguồn sinh khí đã tuyệt. Vì vậy nên tay chân giá lạnh mà trong ba ngày sẽ chết. Đó là quyết tại khí phận, nên mới chết chóng như vậy, nếu quyết tại kinh mạch, thì còn được dằng dai, không nên chóng chết như the!
(4) Thù Dương minh là thù của Phế, thủ Thiếu dương tức Tam tiêu Dương minh chủ về “ách”, Phế chù về “hầu”; hợp cả hỏa khí của Tam tiêu đều nghịch, nên mới thành chứng hầu tý và ách thũng. Dương minh là một kinh có cái tính chất táo nhiệt, Tam tiêu thuộc về cái hỏa long lôi, hỏa nhiệt đồng thời phát triển, nên mới phát sinh chứng kinh.
