HẬU SẢN THƯỜNG
Hậu sản là thời gian để trở lại bình thường của các cơ quan sinh dục về mặt giải phẫu và sinh lý (ngoại trừ vú vẫn tiếp tục phát triển để tiết sữa). Thời gian này là 6 tuần (42 ngày) tính từ sau khi đẻ..
SINH LÝ HỌC VÀ GIẢI PHẪU HỌC THỜI KỲ HẬU SẢN
2.1. Thay đổi ở tử cung
2.1.1 Thân tử cung
Trọng lượng tử cung ngay sau đẻ nặng khoảng 1.000 gram sau đó giảm dần đến cuối thời kỳ hậu sản sẽ trở về trọng lượng bình thường như khi chưa có thai (50- 60 g).
Trên lâm sàng người ta nhận thấy có 3 hiện tượng:
+ Tử cung co rút: sau khi đẻ, tử cung co rút lại trong vài giờ tạo thành một khối chắc, gọi là cầu an toàn, lúc này đáy tử cung ở ngay dưới rốn.
+ Tử cung co bóp: biểu hiện bởi đau bụng, ra máu và sản dịch chảy ra ngoài. Các cơn đau này biểu hiện ở người con rạ nhiều hơn ở người con so.
+ Tử cung co hồi: Sau khi đẻ đáy tử cung ở trên khớp vệ khoảng 13 cm, mỗi ngày co hồi được khoảng 1cm, riêng ngày đầu có thể co hồi được nhanh hơn có thể được khoảng 2 đến 3 cm. Sau 2 tuần lễ sẽ không sờ thấy được tử cung ở trên khớp vệ nữa.
2.1.2. Phần dưới tử cung
– Đoạn dưới ngắn lại và thành eo tử cung vào ngày thứ 5 sau đẻ.
– Cổ tử cung ngắn và nhỏ lại: lỗ trong đóng vào ngày thứ 5 đến thứ 8, lỗ ngoài đóng vào ngày thứ 12 hoặc hé mở, có khi thấy lộ tuyến.
2.1.3. Nội mạc tử cung
Sẽ trải qua hai giai đoạn để trở lại chức phận của niêm mạc tử cung bình thường.
– Giai đoạn thoái triển: xảy ra trong 14 ngày đầu sau đẻ. Lớp bề mặt bị hoại tử và thoát ra ngoài cùng với sản dịch, lớp đáy gồm đáy tuyến vẫn còn nguyên vẹn và là nguồn gốc của niêm mạc tử cung mới.
– Giai đoạn phát triển: dưới ảnh hưởng của estrogen và progesteron sau 3-6 tuần, niêm mạc tử cung được phục hồi hoàn toàn và sẽ thực hiện chu kỳ kinh nguyệt đầu tiên nếu không cho con bú.
2.2. Thay đổi ở âm đạo, âm hộ và phần phụ
– Âm hộ, âm đạo bị giãn căng trong khi đẻ cũng co dần và trở về kích thước bình thường vào ngày thứ 15.
– Màng trinh sau khi đẻ bị rách chỉ còn lại di tích của rìa màng trinh.
– Phần phụ trở lại bình thường trong hố chậu.
– Tầng sinh môn: các cơ nông và sâu lấy lại trương lực tùy thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm các vấn đề liên quan đến diễn biến của cuộc chuyển dạ, can thiệp (có cắt tầng sinh môn hay không) và yếu tố cá nhân (yếu tố dinh dưỡng, di truyền) và thể dục sau đẻ.
2.3. Thay đổi ở vú
Vài ngày sau đẻ:
– Vú phát triển nhanh, căng to.
– Núm vú to và dài ra, tĩnh mạch vú nổi rõ.
– Tuyến sữa phát triển to lên có khi lan tới tận nách.
– Có hiện tượng tiết sữa, thường xảy ra sau đẻ 2 – 3 ngày. Cơ chế của hiện tượng xuống sữa là do nồng độ estrogen tụt xuống đột ngột sau đẻ, Prolactin được giải phóng và tác dụng lên tuyến sữa gây ra sự tiết sữa. Sự tiết sữa được duy trì bởi động tác bú.
2.4. Thay đổi ở hệ tiết niệu
Sau khi đẻ, thành bàng quang và niêm mạc niệu đạo bị xung huyết gây ra tình trạng bí tiểu, bàng quang trở nên xung huyết nhạy cảm hơn đối với sự thay đổi khối lượng nước tiểu.
NHỮNG HIỆN TƯỢNG LÂM SÀNG
3.1. Sự co hồi tử cung
– Tử cung thu nhỏ lại ngay sau đẻ, đáy tử cung trên vệ 13 cm và trung bình mỗi ngày thu lại 1 cm. Đến ngày thứ 12-13 thì không còn nắn thấy đáy tử cung trên khớp vệ. Ở người sinh con so tử cung go hồi nhanh hơn ở người sinh con rạ, người đẻ thường tử cung go hồi nhanh hơn ở người mổ đẻ, cho con bú tử cung go hồi nhanh hơn không cho con bú, tử cung bị nhiễm khuẩn go hồi chậm hơn tử cung không bị nhiễm khuẩn, bí tiểu và táo bón tử cung cũng go hồi chậm hơn.
– Cơn đau tử cung: do tử cung co bóp tống máu cục và sản dịch ra ngoài. Người con rạ đau nhiều hơn con so, thường cơn đau giảm dần.
3.2. Sản dịch
– Là chất dịch chảy ra ngoài âm hộ trong thời kỳ đầu của thời kỳ hậu sản.
– Cấu tạo: là những mảnh vụn của màng rụng, máu cục và máu loãng các tế bào và dịch tiết ra từ âm đạo.
– Tính chất: vô trùng, mùi tanh nồng, pH kiềm, 2 – 3 ngày đầu sản dịch màu đỏ tươi về sau đỏ sẫm, từ ngày 4 – 8 sản dịch loãng hơn lẫn nhầy lờ lờ máu cá, từ ngày 8 – 12 sản dịch chỉ là chất nhầy, trong.
– Số lượng: Ngày thứ 1 và 2 ra nhiều, sau 2 tuần lễ sẽ hết hẳn. Ở những phụ nữ không cho con bú, ba tuần sau sinh có thể thấy kinh non do niêm mạc tử cung đã phục hồi.
3.3. Sự xuống sữa
Ở người con so, sự xuống sữa vào ngày thứ 3, người con rạ ngày thứ 2 với các các triệu chứng:
Sốt nhẹ, ớn lạnh, nhức đầu, khó chịu, mạch hơi nhanh.. Hai vú cương to và đau. Tuy nhiên, những triệu chứng này không mang tính điển hình. Sau 24 giờ – 48 giờ các triệu chứng mất khi có hiện tượng tiết sữa.
3.4. Các hiện tượng khác
Cơn rét run sinh lý hay xảy ra ngay sau khi đẻ do mất nhiệt. Đặc điểm của cơn rét run là mạch, nhiệt độ và huyết áp vẫn bình thường.
– Mạch thường chậm lại khoảng 10 nhịp/phút và trở lại bình thường sau 5 ngày
– Nhịp thở sâu và chậm hơn do cơ hoành không bị đẩy lên cao nữa.
– Trọng lượng cơ thể giảm từ 3 – 5kg ngay sau khi sinh. Cân nặng có thể giảm xuống dần dần trong 2 tuần tiếp theo do giảm tình trạng phù.
Nếu không cho con bú, 5-6 tuần lễ sau đẻ có thể có kinh lại lần đầu tiên và đó cũng là dấu hiệu chấm dứt thời kỳ hậu sản. Kỳ kinh đầu sau đẻ thường nhiều và kéo dài hơn các kỳ kinh bình thường.
CHĂM SÓC HẬU SẢN
4.1. Ngày thứ nhất
Phải theo dõi sát sản phụ.
4.1.1. Trong hai giờ đầu sau đẻ
– Sản phụ phải được nằm theo dõi tại phòng đẻ.
– Mạch, nhiệt độ, huyết áp, toàn trạng, xoa đáy tử cung qua thành bụng để theo dõi khối an toàn tử cung, đánh giá trình trạng chảy máu âm đạo, 15 phút/lần trong giờ đầu và 30 phút/ lần trong giờ thứ hai sau đẻ.
4.1.2. Giờ thứ ba đến giờ thứ sáu
Theo dõi tích cực hai giờ đầu, nếu bình thường tiếp tục theo dõi từ giờ thứ ba đến giờ thứ 6 như sau:
– Đưa bà mẹ về phòng, cho mẹ nằm cùng phòng với con.
– Đóng băng vệ sinh, theo dõi các yếu tố ở trên 1 giờ/lần.
– Giúp người mẹ ăn uống, ngủ đủ.
– Giúp và khuyến khích mẹ cho trẻ bú sớm.
– Vận động nhẹ sau 6 giờ.
– Hướng dẫn người mẹ cách chăm sóc con, theo dõi chảy máu rốn.
– Yêu cầu bà mẹ và người nhà gọi ngay nhân viên y tế khi sản phụ chảy máu nhiều, đau bụng tăng, nhức đầu, chóng mặt hoặc có bất cứ một vấn đề gì khác.
4.1.3 Giờ thứ bảy đến hết ngày đầu
Theo dõi thể trạng, sự co hồi tử cung, băng vệ sinh (kiểm tra lượng máu mất), Tình trạng vết may tầng sinh môn hoặc các vết rách xuất hiện trong trường hợp không cắt tầng sinh môn.
4.2. Những ngày sau
– Chăm sóc tinh thần, nhất là những cuộc đẻ không theo ý muốn.
– Bảo đảm điều kiện vệ sinh tốt cho sản phụ (buồng sạch, thoáng, cách ly buồng nhiễm khuẩn).
– Theo dõi mạch, nhiệt, huyết áp, ngày 2 lần.
– Theo dõi sự co hồi tử cung và sản dịch.
– Làm thuốc ngoài ngày 2 lần bằng nước muối sinh lý, hoặc bằng các dung dịch sát khuẩn.
– Hướng dẫn bà mẹ rửa sạch đầu vú bằng gạc mềm tẩm nước ấm trước khi cho bú và rửa sạch lại sau khi cho bú.
– Theo dõi tình trạng tiểu tiện (gọi là bí tiểu nếu sau đẻ 12 giờ chưa đi tiểu được) và đại tiện (gọi là táo bón nếu sau đẻ 3 ngày chưa đại tiện được). Không nên cho thuốc nhuận tràng và thụt tháo bằng nước.
– Ăn uống đủ chất bổ, thức ăn nhiều chất xơ, bổ sung thêm chất sắt, tránh các chất kích thích. Không nên kiêng khem quá mức. Sau đẻ ngày thứ 2 có thể tắm nước ấm, không nên ngâm mình trong bồn nước.
– Tránh lao động nặng trong 2 tháng đầu.
– Không nên giao hợp trong thời gian hậu sản vì dễ gây nhiễm khuẩn.
– Có thể dùng các biện pháp sau để tránh thai sau sinh:
+ Bao cao su.
+ Dụng cụ tử cung có thể đặt sau 3 tháng.
+ Thuốc tránh thai Progestatif liều thấp (Exluton)
+ Thuốc diệt tinh trùng tại chỗ.
+ Triệt sản (nếu đủ con).
– Hẹn khám lại tại trạm y tế xã vào tuần thứ 6 sau đẻ
