MẠCH HỌC
âm Dương
Nam: Nên xem mạch tay trái trước (Nam tả – Đạo trời xoay về bên trái).
Nữ: Nên xem mạch tay phải trước (Nữ hữu – Đạo đất xoay về bên phải).
Mạch Dương gồm các mạch: Hồng, Huyền, Khẩn, Phù, Sác, Thực, Xúc.
Mạch âm gồm các mạch: Cách, Đợi, Đoản, Hoãn, Hư, Kết, Nhu, Nhược, Phục, Sắc, Tán, Tế, Trầm, Trì, Vi.
Mạch Dương trong âm:Hoạt.
Mạch Âm trong Dương:Lao.
Mạch tại Thốn bộ thuộc Dương, mạch tại Xích bộ thuộc Âm, mạch tại Quan bộ là Âm Dương quân bình.
Nếu mạch của Thốn bộ không xuống đến Quan bộ = Dương tuyệt.
Nếu mạch của Xích bộ không lên đến Quan bộ = âm tuyệt.
Mạch của Thốn bộ nên Phù, nếu thấy Trầm: Bệnh, Âm lấn át Dương.
Mạch của Xích bộ nên Trầm, nếu thấy Phù: Bệnh, Dương lấn át Âm.
Nếu Xích bộ và Thốn bộ mạch Vi, Nhược: Âm Dương đều sắp thoát.
Theo Ngũ hành
Vị trí của bộ mạch:
Mạch đi từ trong ra, do đó lấy hai bộ Xích làm gốc. Thận (Tiên thiên âm Dương) là gốc của con người nên ứng vào bộ Xích.
“Thiên nhất sinh thủy”: Thủy khí do Thiên khí (Dương) sinh ra, nên Thận Thủy ở bộ Xích bên trái. “Địa nhị sinh hỏa”: Hỏa khí do Địa khí (Âm) sinh ra nên Thận Hỏa ở bộ Xích bên phải. Từ đó tính đi theo chiều tương sinh của Ngũ hành.
Mạch của Lục phủ tương ứng biểu lý với Ngũ tạng.
Mạch của 4 mùa:
Mùa Xuân đi mạch Huyền, mùa Hạ đi mạch Hồng, mùa Thu đi mạch Mao (giống mạch Phù mà Đoản), mùa Đông đi mạch Thạch (tựa mạch Trầm mà Hoạt), tháng cuối mỗi mùa đi mạch Hoãn.
Dựa vào qui luật Tương sinh Tương khắc, người ta lý luận: Mùa Xuân (thuộc Mộc) đi mạch mùa Thu (thuộc Kim), nếu bệnh nặng sẽ chết vào ngày Canh, Tân (thuộc Kim) vì Kim khắc Mộc. Các mùa khác tương tự.
Mạch của ngũ tạng:
Mạch của Can đi Huyền, mạch của Phế đi Phù mà Đoản, hoặc Sắc, mạch của Tâm đi Hồng, mạch của Thận đi Trầm mà Hoạt, mạch của Tỳ đi Hoãn mà Hòa.
Nếu mạch Can đi Đoản hay Phù, Sắc (thuộc Kim), nếu là bệnh nặng sẽ chết vào mùa Thu (Kim khắc Mộc). Tương tự với các tạng khác.
Theo Dịch số
Mỗi hơi thở mạch động 5 cái (Ngũ chí nhất tức) là “Thường mạch”. 5: Là chân số của Thiên và Địa.
Theo Nạn kinh: Mạch nhảy 50 nhịp liền không có gì khác nhau là “Thường mạch”. 50: Là số “Đại diễn” (TheoHệ từ thượng).
