Viêm Đại tràng Mạn Tính
(Chronic Enteritis – Chronique Entérite)
Đại Cương
Viêm Đại tràng mãn tính, còn gọi là viêm loét Đại tràng (kết trường) không đặc hiệu.
Đặc điểm chủ yếu của bệnh là tiêu chảy mức độ nặng nhẹ khác nhau có thể kèm theo đau bụng hoặc mót rặn, đau bụng có thể là âm ỉ hoặc đau quặn từng cơn, thường ở vùng bên trái bụng dưới, phân thường có máu mủ cũng có khi chỉ có máu.
Những triệu chứng khác có thể là chán ăn bụng đầy, buồn nôn hoặc nôn, người gầy, mệt mỏi có khi sốt nhẹ, thiếu máu. Có ít trường hợp trong quá trình bệnh lý có thể cơn bệnh nặng lên đột ngột, tiêu chảy 10-30 lần, sốt cao nôn nhiều, mất nước, rối loạn điện giải hoặc thủng ruột, điều trị không kịp thời có thể dẫn đến tử vong.
Nguyên nhân bệnh cho đến nay vẫn chưa rõ. Có thể có liên quan đến nhiễm vi khuẩn hoặc virút đường ruột, yếu tố tinh thần bị kích thích, nhạy cảm thức ăn hoặc phản ứng tự miễn của cơ thể.
Về chẩn đoán, chủ yếu dựa vào triệu chứng lâm sàng và kết quả soi chụp đại tràng, trực tràng (niêm mạc xung huyết, loét, chất máu mũi, niêm mạc biến dạng,
Nguyên Nhân
Theo Y học cổ truyền, viêm Đại tràng thuộc phạm trù các chứng Tiết tả, Kiết lỵ, Hưu tức lỵ.
Nguyên nhân bệnh có thể do ngoại cảm lục dâm phong, hàn, thử, thấp, nhiệt gây tổn thương Tỳ Vị hoặc do ăn uống nhíều chất béo, mỡ, chất sống lạnh hoặc cay nóng nhiều, uống nhiều rượu gây thấp nhiệt nội sinh ứ trệ ở đại tràng, hoặc do tình chí tổn thương, can khí uất hại đến tỳ (can tỳ bất hòa) đều làm cho chức năng vận hóa của tỳ bị rối loạn sinh thấp nhiệt uất kết, khí trệ, huyết ứ nên sinh dau bụng, tiêu phân có máu mũi, tiêu chảy. Nếu bệnh lâu ngày, tái phát nhiều lần, tỳ dươnghư, ảnh hưởng đến thận dương hư, có các triệu chứng đau lưng, mỏi gối, chân tay lạnh, tiêu chảy thường vào lúc sáng sớm, gọi là chứùng Ngũ Canh Tiết Tả.
Biện Chứng
Trên lâm sàng thường gặp các thể bệnh sau:
1- Thấp Nhiệt: Thường gặp lúc bệnh mới bắt đầu hoặc lúc tái phát: sốt, đau bụng, tiêu chảy hoặc mót rặn, phân có máu mũi, rêu dày nhớt, mạch Hoạt Sác.
Điều trị: Thanh lợi thấp nhiệt. Dùng Cát Căn Cầm Liên Thang (Thương Hàn Luận) : Cát căn, Hoàng cầm, Hoàng liên, Chích thảo) hoặc Bạch Đầu Ông Thang gia giảm (Bạch đầu ông 16g, Tần bì 12g, Hoàng liên 4g, Hoàng bá 12g, Mộc hương 4g, Xa tiền tử 20g, Cát căn 16g) .
Nhiệt thịnh thêm Hoàng cầm, Kim ngân hoa; Thấp nhiều thêm Hậu phác, Thương truật.
2. Can Tỳ Bất Hòa: Tiêu chảy thường xảy ra sau khi bị kích động tinh thần, đau bụng, tiêu xong hết đau kèm theo ngực bụng đau tức, chán ăn, có thể ợ chua, bụng sôi hoặc phân xanh, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch Huyền nhỏ.
Điều trị: Sơ Can, hòa Vị. Dùng Thống Tả Yếu Phương gia giảm (Phòng phong, Bạch truật, Bạch thược, Sài hồ đều 12g, Ý dĩ 16g, Tiêu Sơn tra 12g, Trần bì 8g) .
Bụng dưới đau nhiều do khí trệ thêm Hương phụ (chế) , Tiểu hồi hương. Bụng đau quặn thêm Đan sâm, Ngũ linh chi để hoạt huyết, chỉ thống.
3. Tỳ Hư: thường đau bụng, xoa ấn thì dễ chịu, người mệt mỏi, chán ăn, tiêu chảy dễ tái phát, phân sống, lưỡi bệu, rêu lưỡi dày, mạch Trầm, Nhược.
Điều trị: Bổ tỳ, tiêu thực. Dùng Sâm Linh Bạch Truật Tán gia giảm (Nhân sâm 8g, Bạch truật, Hoài sơn, Bạch linh, Bạch biển đậu đều 12g, Liên nhục, Cốc nha, đều 12g, Môc hương 4g, Sa nhân 8g) .
Tiêu chảy lâu ngày làm sa trực tràng (lòi dom) : dùng Bổ Trung Ích Khí Thang gia giảm ((Tỳ Vị Luận) : Nhân sâm, Hoàng kỳ, Bạch Truật, Cam thảo Đương quy, Trần bì, Thăng ma, Sài hồ) để bổ khí, thăng đề.
4. Thận Hư: Tiêu chảy kéo dài lâu ngày, bệnh nhân sợ lạnh, sắc mặt tái nhợt, lưng đau, gối mỏi, tai ù hoặc thính lực giảm, tiêu chảy thường vào lúc sáng sớm (ngũ canh tả) , lưỡi bệu, rêu trắng, mạch Trầm Tế Nhược.
Điều trị: ôn thận, sáp trường. Dùng Tứ Thần Hoàn gia vị (Chế Phụ tử (sắc trước) , Nhục đậu khấu, Bổ cốt chỉ, Xích thạch chi đều 12g, Ngô thù du 5g, Hậu phác 10g, Gừng lùi 6g.
Phối Hợp:
Thuốc Thụt
Dùng đơn thuần hoặc kết hợp với thuốc uống. Có thể dùng các bài sau:
1- Hương Liên Hoàn: Mộc hương, Hoàng liên đều 10g, sắc với 300ml nước còn 100ml, dùng thụt vào Đại tràng trước khi đi ngủ, làm liên tục 7 – 10 ngày (10 ngày là một liệu trình) .
2- Bạch đầu ông, Bạch hoa xà thiệt thảo, Hoàng liên, Xích thược, Bạch thược đều 15g. Sắc với 600ml nước còn 200ml, thụt lưu trước lúc đi ngủ 7 – 10 ngày (10 ngày là một liệu trình) .
3- Minh Phàn Hợp Tễ (của Lưu Tư Mão) Minh phàn, Thương truật, Khổ sâm, Hòe hoa đều 15g, Đại hoàng 10g, sắc với 300ml nước còn 100ml, dùng thụt lưu vào Đại tràng mỗi tối khi đi ngủ, 7 – 10 ngày.
Tác giả dùng trị 359 trường hợp, khỏi 299 ca, có kết quả 49 ca, không kết quả 7 ca. Tỉ lệ có kết quả 98%) .
4- Thổ Khổ Thang (của Lý Chúc Trợ) : Thổ đại hoàng 30g, Khổ sâm 30g, Bạch cập, Địa du (than) , Đỗ trọng (than) đều 10g. Sắc với 600ml nước còn 100ml. Lúc thuốc còn nóng khoảng 37 – 39o, dùng ống thụt hậu môn, đưa vào sâu 20cm, bơm thuốc vào từ từ. Giữ thuốc trong 12 giờ. 20 ngày là một liệu trình, nghỉ 5 ngày lại tiếp tục.
Đã trị 31 ca, khỏi 25 ca, tốt 5 ca, không kết quả 1 ca. Tỉ lệ kết quả 96,7%) .
Lưu Ký Nô Tiễn (Khương Hán Dân, bệnh viện nhân dân huyện Hoài Âm, tỉnh Giang Tô, TQ) : Lưu ký nô, Phá cố chỉ, Nữ trinh tử, Ngô thù du, Xa tiền tử, Trạch tả, sắc nước uống.
Thấp nhiệt thêm Kha tử, Hoàng liên, Cát cánh. Hư hàn thêm Đảng sâm, Nhục đậu khấu.
– Kết quả lâm sàng: Trị 46 ca, khỏi (hết triệu chứng, phân thành khuôn, số lần bình thường, xét nghiệm phân không có máu (sinh hóa) và mũi, theo dõi l năm không tái phát) 39 ca, tỷ lệ 85%, cơ bản khỏi (triệu chứng hết, phân gần thành khuôn, tiêu 2-3 lầnngày, phân không máu mũi) 4 ca, tỷ lệ 8,6%, có tiến bộ tốt (hết đau bụng, hết máu mũi trong phân, phân sệt ngày số lần đại tiện giảm, phản ứng máu phân (âm tính) 3 ca, tỉ lệ 6,4%. Bình quân uống 28,5 thang.
Bổ Tỳ Thông Dụng Phương (Trương Tường Đức) : Hoàng kỳ, Đảng sâm, Bạch truật, Bạch linh, Sơn dược, Bạch thược, Sơn tra, Mộc hương, Sa nhân, Cam thảo, sắc uống.
Gia giảm: Tỳ hư thấp nhiệt thêm Bạch đầu ông, Hoàng liên, Sinh Hoa hoè. Tỳ thận hư thêm Phá cố chỉ, Ngũ vị tử, Nhục đậu khấu, Ngô thù du. Tỳ hư Can uất thêm Binh lang, Mộc qua, Phòng phong. Hàn nặng thêm Phụ tử, Can khương. Tiêu phân có máu thêm Địa du (sinh) , Đại hoàng (sinh) . Tiêu chảy lâu ngày không khỏi thêm Anh túc xác, Xích thạch chi. Táo bón thêm La bặc tử, Hỏa ma nhân. Huyết hư thêm Đương qui, A giao. Mất ngủ thêm sao Táo nhân, sinh Mẫu lệ. Khớp đau thêm Quế chi, Uy linh tiên. Gan to thêm Sài hồ, Đơn sâm, Miết giáp.
Kết quả lâm sàng: Trị 40 ca, ổn định trước mắt (hết triệu chứng lâm sàng, soi niêm mạc Đại tràng hồi phục bình thường hoặc thành sẹo) 28 ca, ổn định một phần (lâm sàng triệu chứng cơ bản hết, niêm mạc Đại tràng viêm nhẹ) 10 ca, không kết quả 2 ca.
Tỉ lệ kết quả 95%.
Cúc Du Phương (Lưu Đính Thanh, bệnh viện 183 Giải phóng quân, TQ) : Cúc hoa, Địa du, Thập đại công lao đều 15g, Khổ sâm, Hoàng cầm, đều 9g. Mỗi tối sắc nước thụt lưu đại tràng, 1 liệu trình 15 lần.
Kết quả lâm sàng: Trị 55 ca, khỏi lâm sàng 3 ca, tốt 17 ca, không kết quảù 3 ca. Số bệnh nhân khỏi được điều trị từ 15-30 lần.
Hoàng Ngân Ý Tra Thang (Bệnh viện Trung y huyện Hoàng Cương, Hồ Bắc) : Hoàng kỳ 30g, Ngân hoa than (hòa uống) 10g, Ý dĩ, Sơn tra đều 15g, Đảng sâm, Sơn dược, Bạch linh, Bạch thược đều 10g, Mộc hương, Cát cánh, Cam thảo đều 6g, Sa nhân (cho vào sau) 3g, sắc uống.
Kết quả: Bài thuốc gia giảm theo biện chứng trị 36 ca, ổn định 25 ca, ổn định một phần 8 ca, không kết quả 3 ca, tỉ lệ có kết quả 91,6%.
Gia Vị Tứ Thần Thang (Thiên Gia Diệu Phương, q Thượng) : Bổ cốt chỉ 12 g, Ngô thù du 6g, Nhục đậu khấu 6g, Ngũ vị tử 6g, Bạch truật 10g, Phục linh 10g, Hoàng kỳ 12g, Đảng sâm 12g, Trần bì 6g, Ô mai 3 quả, Thạch lựu bì 6g, Phụ tử 6g, Quế chi 6g. Sắc uống mỗi ngày 1 tháng.
TD: Ôn bổ mệnh môn, kiêm ôn tì vị, sáp tràng. Trị ruột viêm mạn tính thể Tì thận dương hư.
Hiệu quả lâm sàng: Lấy “Gia Vị Tứ Thần Thang” làm chủ, khi dùng có phần gia giảm. Đã từng chữa nhiều ca viêm ruột mạn, thông thường dùng 3 – 6 thang là khỏi.
Bàn luận: Trong bài thuốc dùng Bổ cốt chỉ, Phụ tử để bổ mệnh môn, tráng thận dương; Ngô thù du, Quế chi, Nhục đậu khấu, Bạch truật, Đảng sâm, Hoàng kì, Trần bì, Phục linh để ôn tì vị, trợ tiêu hoá, thăng thanh giáng ngọc; Ngũ vị tử, Ô mai, Thạch lựu bì để liễm trường, chỉ tả, làm cho dù đi tiêu lâu ngày cũng có thể dứt.
Khổ Sâm Thang (Thiên Gia Diệu Phương, q Thượng) : Khổ sâm 6 – 9g, Đương qui 10g, Xích thược 12g, Đại hoàng (chế) 6-9g, Mộc hương (nướng) 9g, Hải tảo 15g, Đào nhân 9g, Xuyên phác 5g, Bạch truật (sống) 10g. Sắc uống mỗi ngày 1 tháng. Đại tiện lỏng thêm Sơn tra nhục 10g. Đại tiện bí thêm Đại ma nhân 12g.
Tác dụng: Hành khí hóa ứ, thêm thấm thấp nhuyễn kiên. Trị ruột viêm mạn tính thể khí trệ thấp trở.
Những bài thuốc kinh nghiệm đơn giản:
– Xa tiền thảo 40g, Rau sam 80g sắc nước uống.
– Vỏ quả Thạch lựu 1 quảù, đường đỏ 40g, sắc uống.
Châm cứu trị viêm Đại tràng mạn
Chọn huyệt: Quan nguyên, Thận du, Thiên khu, Thượng cự hư, Đại tràng du, Tỳ du, Trung quản, Túc tam lý.
Nhĩ châm: Đại tràng, Tiểu trường, Giao cảm, Nội tiết, Thần môn, Trực trường hạ đoạn, Tam tiêu.
Mỗi lần chọn 3-5 huyệt.
Thủ pháp: Đối với thể thấp nhiệt dùng tả, thể Can tỳ bất hòa dùng bình, đối với các thể Tỳ hư và Thận hư dùng phép bổ có thể thêm cứu (Hiện Đại Nội Khoa Học) .
Bệnh Án Viêm Ruột Mạn Tính
(Trích trong Thiên Gia Diệu Phương, q Thượng)
Chu X, nam, 30 tuổi, công nhân. Hơn 3 năm lại đây, ngày đêm ngâm ngẩm đau bụng, tiêuu chảy mỗi ngày 5 – 6 lần, đã chữa nhiều mà không khỏi. Chẩn đoán là viêm ruột mạn tính, từng đến bệnh viện tiêm tĩnh mạch Chloramphenicol, lại uống Tứ Thần Hoàn, hơn 100 thang Phụ Tử Lý Trung Hoàn, Thang, nhưng bệnh lúc đỡ lúc lại nặng, mãi mà không khỏi. Bệnh nhân thân thể gầy còm, sợ rét, tay chân lạnh, không muốn ăn, ăn xong là đi lỏng, chất lưỡi non, rêu trắng dầy, mạch Trầm Trì Tế Nhược, thuộc chứng Tì Thận Dương Hư, không có sức vận hóa. Tì vị hư thì không tiêu hóa thức ăn, vận hóa chất tinh vi được. Tì thận dương hư, thì âm thủy không hóa lâu dần thành ra đi tiêu lúc canh năm, bệnh không dứt sẽ tiến tới chứng hoạt thoát. Chứng tỏ khí của tì vị vận hóa bất thường, vị khí cực hư. Điều trị: nên bổ hư, ôn trung, sáp trường cố thoát. Cho uống 5 thang bài Chân Nhân Dưỡng Tạng Thang, sau khi dùng thuốc chứng đau bụng và đi tiêu lúc canh năm có chuyển biến tốt rõ rệt, nhưng ngày vẫn đi lỏng 1-3 lần. Bài thuốc đã có công hiệu, dùng nguyên phương thêm Phụ phiến 6g, Bổ cốt chỉ 10g, để ôn bổ thận dương, ích tì, cố thoát, dùng liền 10 thang. Uống thuốc xong, tay chân trở nên ấm, tiêu lỏng ngừng, đại tiện đã bình thường, ăn uống tăng lên. Vì vậy bỏ vị Can khương, cho uống tiếp 10 thang nữa để củng cố hiệu quả. Hai tháng sau thăm lại mọi thứ đều tốt.
