KẾT HỢP HÌNH, KHÍ, MẠCH, CHỨNG ĐỂ ĐOÁN BỆNH
结合型氣脉证诊病
Jiéhé xíng qìmài zhèng zhěn bìng
A- NGUYÊN VĂN :
Tất tiên độ kỳ hình chi phì sâu, dĩ điều kỳ khí chi hư thực, thực tắc tả chi, hư tắc bổ chi. Tất tiên khứ kỳ huyết mạch(1)nhi hậu điều chi, vô vân kỳ bệnh, dĩ bình vi kỳ.
Quyết tử sinh nại hà ?
Hình thịnh mạch tê (2), thiểu khí bất túc đĩ tức giả nguy. Hình sấu mạch đại(3), hung trung đa khí giả tử. Hình khí tương đắc giả sinh. Tham ngũ bât diệu(4),gia bệnh. Tam bộ cửu hậu giai tương thất giả tử. Thượng hạ tả hữu chi mạch tương ứng như tham thung(5)giả bệnh thậm. Thượng hạ tả hữu tương thất bất khả sổ giả tử. Trung bộ chi hậu tuy độc điều, dữ chúng tạng tương thất giả tử. Trung bộ chi hậu tương giảm giả tử. Mục nội hãm giả tử.
(Tố vân : Tam bộ cửu hậu luận).
C- DỊCH NGHĨA NGUYÊN VĂN :
Trước hết cần xét thể tạng người bệnh xem béo phì hay gầy ốm để lượng giá chính khí hư hay thực. Thực là tà khí có thừa nên dùng phép tả; Hư là chính khí bất túc, nên dùng phép khéo Điều tất yếu trước tiên là phải khử trừ những yếu tố làm cho huyết mạch bị ứ trệ, sau đó mới tiến hành bồi bổ cơ thể, bất luận trị liệu bệnh tật gì, đều phải nhằm đạt một chuẩn tắc là làm cho khí huyết được bình hòa.
Thế dựa vào đâu để tiên lượng sống chết ?
Người hình vóc to béo mà mạch đi tế, thở ngắn, khí ít, thở dốc, chủ bệnh nặng nguy cấp.
Hình vóc gầy ốm mà mạch đi đại, trong ngực suyễn mãn khí nghịch là dâu hiệu tử vong.
Hình vóc và mạch khí tương xứng đồng nhất thì sống; Nếu mạch đập mỗi tức hoặc ba hoặc năm, hoặc chậm hoặc nhanh là dấu hiệu có bệnh. Mạch tam bộ cửu hậu hoàn toàn trái nghịch không đồng nhất là chết. Mạch trên dưới, bên tả, bên hữu đều đi đại, đi nhanh; loạn nhịp như chày giã gạo, mạch khí dội dưới ngón tay chủ bệnh nặng nguy kịch. Nếu mạch tượng trên dưới, tả hữu đến không tương ứng, nhịp mạch rối loạn không đếm được là dấu hiệu tử vong. Tuy chỉ riêng mạch tượng trung bộ tay điều hòa mà mạch tượng các tạng phủ ở đầu và chân đã rốì loạn không ăn khớp cũng chủ chết. Mạch tượng ở trung bộ Suy giảm không tương ưng với mạch ở thượng bộ, hạ bộ, đó rõ ràng là trung khí đã suy bại cũng chủ chết. Mắt lõm sâu là chính khí suy kiệt, báo hiệu tử vong.
D- CHÚ THÍCH :
(1) Khứ kỳ huyết mạch: Ý nói trừ khử những yếu tố khiến huyết mạch bị ứ trệ.
(2) Hình thịnh mạch tế Chỉ vóc người to béo mà mạch lại đi tế, đó là chững âm có thừa, dương bất túc.
(3) Hình sâu mạch đại Chỉ thể hình gầy yếu mạch lại đi thịnh đại, đó là chứng dương có thừa âm bất túc.
(4) Tham ngũ bất điều: Chỉ mạch đi so le hoặc nhịp ba, nhịp năm không điều’hòa. Sách Loại kinh chú:“Phàm mạch đi hoặc đại hoặc tiểu, hoặc trì, hoặc tật, xuất’ nhập vãng lai vô chừng đều là mạch bệnh”.
(5) Như tham thung: Mạch đi sác, đại dội dưới ngón tay như chày giã gạo lên xuống không đều.
(6) Trung bộ chi hậu tuy độc điều: Sách Loại kinh chú:“Mạch ba bộ thượng bộ ở đầu, trung bộ ở tay, hạ bộ ở chân, ý nói mạch ở trung bộ tay tuy điều hòa, nhưng mạch các tạng ở đầu và chân đã rối loạn là chứng chết.
(7) Trung bộ chi hậu tương giảm giả tử:Nếu mạch tượng ở tay suy giảm so với mạch thượng bộ và hạ bộ là trung khí đã suy bại, cũng chết.
(1) Mục nội hãm giả tử : Mắt lõm sâu là dấu hiệu
tử vong. Sách Loại kinh chú:“Tinh khí của ngũ tạng lục phủ đều đưa lên mắt chuyển thành tinh minh. Lòng mắt lõm sâu có nghĩa là dương tinh dã thoát, cho nên chủ chết”.
E- LỜI BÀN :
Đoạn kinh văn này trình bày cách kết hợp hình khí, mạch, chứng để chẩn đoán bệnh và tiên lượng bệnh biến tốt xấu. Đấy là kinh nghiệm chẩn mạch vô cùng quí báu của tiền nhân được đúc kết qua thực tiễn lâm sàng trong một thời gian dài, đồng thời đây cũng nhắc nhở chúng ta khi lâm sàng muốn chẩn đoán bệnh tật và tiên lượng bệnh nặng nhẹ, tốt xâu tất phải xuất phát từ quan điểm chỉnh thể, quan sát một cách toàn diện về hình, khí, mạch, chứng của người bệnh, sau đó qua sự phân tích khách quan, so sánh, nghiên cứu để đi đến một phán đoán tương đối chuẩn xác. Cũng như khi thấy “Mạch tượng ở trung bộ tay tuy điều hòa’’nhưng không vì thế mà cho rằng bệnh tình diễn tiến tốt, nếu như “mạch các tạng phủ khác đều đã rối loạn không ăn khớp”thì cũng là chứng chết.
