BỒ CÔNG ANH

蒲公英

Tục gọi là cây diếp dại
(TAEAXACU MOFFICINALE WĨGG)

Đọc thêm các tên khác :

cấu nậu thảo                           Hoàng hoa lang thảo
Kim tràm thảo                         Mãn cha kim điền
Hoàng hoa địa linh                   cẩu nhũ thảo
Kim cố thảo                            Thạch trường sinh
Hoàng hoa miêu                      Bạch cố đinh

Bồ công thảo                           Thái nạp cơ sa đinh
Ba ba đinh                               Bồ anh

Bột cô anh                              Bồ còng đinh Đại đinh thảo
Bộc công anh                          Bồ công anh
Lục anh
Địa đinh thảo                          Thái nại
Như ý thảo
Phù công anh                         Bất tri nại

Tính chất :

Khí êm, vị ngọt, không độc.

Công hiệu:

Chủ trị những chứng mụn nhọt như đầu đanh, nhức nhối, hóa được nhiệt độc, giải được thực độc, tiêu được chỗ sưng đau chữa được chứng nhũ ung (lên cái vú) hay là đinh độc, chữa được cả chứng đi đái buốt rất hay, vị này các vườn tượt hoặc bụi tre ở nhà quê mọc nhiều lá nó tựa như lá rau diếp có màu trắng nhợt lấy về phơi khô mà dùng. Dùng ngay lá tươi cũng tốt. Một phương chữa người đàn bà mới sinh con vì không còn con nên sữa đọng lại thành cái ung, lấy nước Bồ công anh mà uống trong, ngoài lấy lá nó đắp vào đó là tiêu ngay.
Lại một phương nữa là dùng lá Bồ công anh với dây Kim ngân sắc hơi đặc rồi đem pha một chút rượu vào cho người bệnh uống, thấy ngủ đi được, cứ để yên người ta ngủ đến khi tỉnh dậy, hơi ra một chút mồ hôi là khỏi.

Phép chế:

Khoảng tháng 4, 5 cắt về rửa sạch phơi trong bóng mát để dùng.
Công hiệu của Bồ còng anh tính nó giải được nhiệt độc, cũng là những chứng trệ khí, nó là tiêu tan được hạch kết, chữa được chứng nhũ ung, nó có hiệu lực làm cho mát được huyết, khỏe được dạ dày làm cho người ta mạnh mẽ, vì nó làm tăng gia nước tiêu hóa trong dạ dày, nó làm cho xúc tiến được sự tiêu hóa để cho người ta được ngon cơm, vì nó hay khua động các cơ quan tiêu hóa cũng như cơ quan bài tiết được dễ dàng.
Chủ trị của Bồ công anh nó chữa được người đàn bà bị chứng nhũ ung, chứng thủy thũng, nấu nước nó mà uống còn bã đắp vào chỗ đau cho tiêu.
Trải qua nhiều thời đại đã từng khảo cứu kỵ thuật về Bồ công anh.
Thời nhà Tống, ông Tô Tụng bàn về vị Bồ công anh có viết như sau :
Nước nhựa trắng của cây Bồ công anh dùng bôi vào chỗ nước đái con hồ nó bắn phải, thành ra lở đau, bôi nó khỏi ngay.
Đời nhà Nguyên, ông Chu Đan Khê viết trong sách bản thảo diễn nghĩa bản thảo bổ di nói về Bồ công anh như sau :

Bồ công anh nó có thể giải dược những thức ăn bị độc. Nó làm tiêu tan được trệ khí, hòa được nhiệt độc. tiêu được những chồ sưng đau, chỗ két hạch, chữa được mọi thứ đinh độc ru bay.
Ông Lý Thời Trân nói về Bồ công anh :
Bồ công anh dùng nó mà xát vào lợi được chứng răng đau, làm cho đen được râu tóc, làm cho khoe mạnh.
Ông Cù Hi Ưng nói rằng :
Bồ công anh khí bình, chính : không gì là độc, khí vị của nó có thể đương nhiên vào gan, vào dạ dày Nó là vị thuốc cốt yêu về việc giải nhiệt, làm cho mát huyết. Những chứng ung đều thuộc can kinh người đàn bà sau khi kinh hành rồi, thì can kinh chủ sự cho nên nó làm chủ những bệnh người đàn bà bị chứng nhũ ung, sưng to. Tất cả những chứng ấy đều nên dùng nó mà dùng lá tươi cùng được
Thời nhà Thanh, ông Hoàng Cung Tú viết trong bản thảo cầu chân bàn về vị Bồ công anh rằng :
Bồ công anh tức linh, vị cam, tính bình. Tính nó làm cho mát huyết giải nhiệt cho nên chứng nhũ ung, nhũ nham thì nó phải đứng một vai quan trọng, dụng như là VỊ thuốc đứng đầu vậy, vả lại nó hay thông lợi được những chứng lâm, xát được răng đau, bôi được râu tóc đen, đỡ được dằm đâm đau, giải được những thức ăn có độc, tiêu tan được đinh độc.
Bởi vì riềm đầu vú thì thuộc can cả, cái vú nhũ phòng thuộc vị, cho nên khi phát ra chứng nhũ ung, hay nhũ nham, phần nhiều bởi nhiệt thịnh mà huyết trệ. Vì vậy dùng vị này thì nó vào thẳng hai kinh đó, bên ngoài thì đùng những cao tiêu tan cho khỏi sưng đau. Nhưng muôn cho ở trong chóng tiêu thì nên dùng với Hạ khô thảo, Bôi mẫu, Liên kiều, Bạch chỉ là những vị thuốc có thế chữa được các chứng ấy rất hay. Phương chỉ vị này nó thuộc thổ, hoa có vàng cho nên nó giải được thức ăn đình trệ, hoặc có hơi độc củng phải tiêu tan. Nó lại bay vào được thận kinh, đế làm cho mát huyết, cho nên nó nhuộm được râu tóc đen.
Nhưng nên đế ý mà xem hễ giống cây nào chỉ có một ngọn, một hoa thì mới đúng, nếu thây có nhiều ngọn, nhiều hoa là không phải nó đâu.
Ông Vương Sĩ Hùng bàn về vị Bồ công anh nói rằng: Bồ công anh vị nó cam, khí nó bình, cho nên nó thanh được phổi, lợi được hung cách, hóa được đờm, tiêu tan được tích kết, chữa được những chứng mụn nhọt nuôi dưỡng được âm phần, làm cho mát huyết, thư thái và rắn rỏi được gân xương vững bền được răng, thông lợi được chứng nhũ ung, lại làm cho ích tinh khí, khi nó còn non mềm mại như rau đến lúc nọ đã già thời để dùng vào làm thuốc, tin thật nó là một vị có phẩm giá hay, người bây giờ vẫn dùng nó để chữa những chứng nhũ ung hay chứng sưng vú đau vú, thê nghĩa là bầy giờ người ta chi biết dùng một cách tầm thường hay cũng bởi tại cái tính hẹp hòi sao đây mà không dùng nó nên chuyện.
Theo sự học thuyết và nhận xét của các nước.
Học thuyết của Nhật Bản thì nói rằng : Đông y đối với những VỊ hoàng dân, những chứng mụn nhọt, hay là những người ân uống khó tiêu, thì nên dùng Bồ công anh. Mà theo các. sách thuốc của Âu Mỹ thì người ta cũng hay dùng nó lắm, sách thuốc của người Nhật bản cho nó là chủ chất hiệu nghiệm của cục phương.

Theo sự nhận định và học thuyết gần đây.
Ông Cô Tứ Tĩnh nói rằng : Bồ công anh nó thuộc loài Cúc khoa, thực vật, nó là giống cây có túc căn, gốc nó có thể để lại lâu được, cuối mùa xuân thì nó ra hoa, khi lấy nó thì nên lấy cả góc và toàn thân cây của nó, phơi trong bóng mát cho khô để mà dùng.
Vị nó đắng và có chất giáp diêm : Chat mềm như sáp, dễ tan, dễ nấu, có chất cái diêm là một nguyên chất về khoa học, những chất của Bồ công anh có thể làm cho dạ dày khỏe mạnh thêm lên.
Ông Trương Sơn Lôi nói rằng: Bồ công anh ngọn cây của nó cũng giông như cây rau diếp ở vườn nhà quê, hay các nơi bờ lội, đều có nhiều, khi bẻ ngọn hay lá nó ra, thì thây nó chảy ra một chát nhựa trắng như nước sữa, cho nên nhà quê, người ta gọi nó là sữa dê.
Ông Tần Hồ nói rằng : ơ quan trung thì người ta gọi nó là cẩu nhữ thảo cũng đều là có ý ấy cả. Tính nó mát mẻ, chữa được những chứng đinh sang mụn nhọt, những chứng sưng đau bời vì nhiệt độc thì dùng nó được cả. Dùng nó vừa uống trong vừa đắp ở ngoài rất là hiệu nghiệm như là chứng nhũ ung hay là chứng sưng đau vầng trán thì rât là thần hiệu. Khi nó còn tươi thì giã vắt lây nước cốt nó mà uống. Khi \ó đã phơi khô rồi thì dùng nó nấu nước mà uống. Bồ công anh đối VỚI nó có thế nói được rằng chỉ một mình vị của nó cũng có thể chữa được chứng nhũ ung thần hiệu, nhất là các thứ mụn nhọt ở trong thuốc thang tất phải có nó mới hay.
Sách Bản Thảo của ông Tô Cung Đường thì lại nói rằng tính nó cam bình, không độc, chữa được những chứng đàn bà nhũ ung rất hay, và lại chữa được cả chứng thủy thũng, nấu nước nó mà uống, ở ngoài dùng nó mà đồ thì càng chóng tiêu tan, điều này có thể tin chắc chắn được thật không có vu khoát một chút nào.

Những phương giản dị mà hiệu nghiệm

Một phương chữa người có báng tích sốt rét, nhưng phải đợi sau cơn sốt rồi hãy đùng Bồ công anh cả những gốc khô 8 lạng, thái nhỏ hoặc giã nát, dùng nâu nước sôi lâu lâu rồi gạn lấy nước trong, sau lại dùng nước sôi khác mà nấu lần nữa, rồi dồn cả hai vào canh đặc mà uống, uống mỗi lần 3 đồng cân chữa được những người vì dạ dày yếu quá không tiêu hóa được rất hay.
Một phương gọi là nước nấu Bỏ công anh. Dùng Bồ công anh tươi chừng 4 cân, giã cho thật nát, vắt lấy nước, đợi cho nó lắng xuống mà gạn lọc sang nồi sành khác, đem nấu lên, chừng 1 tiếng đồng hồ, rồi lại lọc, lại nấu, lại canh đặc thành cao mỗi lần uống chừng 1, 2 đồng cân.
Một phương chữa được nhất thiết mọi chứng nhũ ung có độc, sưng đau hay là chứng nhũ nham. Dùng Bồ công anh cùng với Hạ khô thảo và Bôi mẫu, Liên kiều Bạch chỉ, Quất lâu căn, Quất diệp, Cam thảo, Đầu cáu (gàu đầu) Hùng thử phẩn (cứt chuột đực) Sơn đậu căn, Sơn từ cô. Liệu lượng bệnh tình mà phân phối quân thần tá sứ, tất cả chừng 3, 4 lạng nước sắc kỹ mà uống rất hay hoặc làm viên cũng được.
Một phương chữa người bị gai châm phải hoặc dằm tre dằm gỗ đâm vào trong da thịt, không lấy ra được, hoặc người bị nước đái con cáo nó bắn vào da thịt làm nên sưng đau.
Dùng từ ngọn đến gốc cây Bồ công anh đem giã vắt lấy nước cốt mà đổ vào đó, cứ chăm xem mà bôi luôn luôn, bôi nhiều vào đó là khỏi.
Phương thuốc này Xuất ở Thiên kim phương. Một phương chữa người đã lâu năm mà vấn bị chứng ác sang lở ghẻ ghè gớm không khỏi. Dùng Bồ công anh giã nát và dán vào đó thì khỏi. Nước cốt của Bồ còng anh nó cũng có thể dùng để chữa những người rắn rết sâu bọ cắn, hay bị ong châm, hay bọ cạp đốt sưng đau nhức nhối. Dùng nước cốt bôi luôn luôn là khỏi.
Cấp cứu phương

Dụng lượng :

Khi nào dùng đến Bồ công anh thì nên dùng từ 1 đồng cân rưỡi cho đến 3 đồng cân.
Trường hợp phải kiêng Bồ công anh: Phàm những người xét ra không có gì là ác sang hay là ung độc, mụn nhọt hay nhũ ung, nhất là những người không có gì là thấp nhiệt thì không nên dùng Bồ công anh.