CHÂN YẾU KINH CHỨNG LUẬN
KINH VĂN
Hoàng Đế hỏi rằng:
Cái cốt yếu cùa phép chẩn mạch, như thế nào?
Kỳ Bá thưa rằng:
Tháng giêng, tháng hai, khí trời mới sinh, khí đất mới chớm… Khí cùa người quy tụ vào can, vì can thuộc Mộc.
Tháng ba, tháng tư là hai tháng Thìn, Tỵ. Nguyệt kiến thuộc về Thổ với Hỏa. Khí trời lúc đó đã tỏ hẳn, khí đất lúc đỏ đã định hẳn; khí cùa người quy tụ vào Tỳ, vì Tỳ thuộc Thổ, mà Thổ lại sinh Hỏa.
Tháng năm, tháng sáu là hai tháng Ngọ và Vị (Mùi). Nguyệt kiến thuộc Hỏa. Hỏa thuộc phương Nam. Khí trời đã thịnh, khí đất đã cao; khí cùa người quy tụ lên đầu, vì đầu thuộc về Nam phương Hỏa.
Tháng bày, tháng tám là hai tháng Thân, Dậu. Nguyệt kiến thuộc Kim. Kim thuộc Tây phương. Dương khí cùa trời đã giáng xuống, mà Âm khí cùa đất đã bốc lên, mới bắt đầu túc sái (hanh và lạnh); Khí cùa người quy tụ vào phế, vì phế thuộc về Tây phương Kim.
Tháng chín, tháng mười là hai tháng Tuất, Hợi. Nguyệt kiến thuộc về Thủy. Âm khí mới bắt đầu đọng giá, địa khí mới bắt đầu vít lấp; Khí cùa người quy tụ vào Tâm… Tức là Dưong khí đã vào Tàng.
Tháng mười một, tháng mười hai là hai thảng Tý, Sửu. Nguyệt kiến thuộc Thủy, Thủy thuộc về phương Bắc. Thủy đã cứng rắn, khí đất đã họp, khí cùa ngưòi quy tụ vào thận. Vì thận thuộc Bắc phương Thủy.
Cho nên, mùa xuân thì “thích” ở Tán du (các Du huyết ở đường mạch) với các tấu lý, thấy chớm máu thì thôi. Nếu bệnh hơi quá, thì cho hơi sâu châm xuống, để cho khí đạo được lưu thông.
Mùa hạ “thích” vào Lạc du (các huyệt của Lạc), thấy chớm máu thì thôi. Nếu để khí đạo truyền đi quá, lại gây nên sự bế tắc, mà bệnh đau càng tăng.
Mùa thu “thích” vào các thớ thịt ở bên trong bì phu. Hoặc để nông, hoặc xuống sâu, nhưng chi được vào tới thớ thịt, hễ thấy thần khí biển chuyển, thì thôi ngay.
Mùa đông thích vào các “Du khiếu” ở bên trong thớ thịt (gần tới xương); bệnh nặng, cho thẳng châm sâu xuống; bệnh nhẹ, cbi nên châm tới thớ thịt thì thôi.
Tất cả bốn mùa xuân, hạ, thu, đông đều có nơi “thích” nhất định, mà sâu nông đều có phép, không thể nhầm lẫn.
Mùa xuân mà thích vào bộ phận cùa mùa hạ, thì mạch loạn, khiến người khí sút đi, tà khí sẽ lấn vào cốt tùy, bệnh không thể khỏi. Do đó bệnh nhân sẽ khôngmuốn ăn và thiểu khí.
Mùa xuân mà thích vào bộ phận của mùa thu, thì bệnh nhân gân sẽ co rút và khí nghịch, lại sinh ra chứng khái thấu; bệnh không thể khỏi, thường lại thêm cà chứng kinh, hoặc hay khóc.
Mùa xuân mà thích vào bộ phận cùa mùa đông, khiển cho tà khí bám chặt vào trong Tàng, bệnh nhân sinh ra trướng mãn, và cứ lằng lặng không muốn nói thành tiếng.
Mùa hạ mà thích vào bộ phận cùa mùa xuân, thì không những bệnh không khỏi, mà lại khiển bệnh nhân sinh ra rã rời mỏi mệt.
Mùa hạ mà thích vào bộ phận của mùa thu, thì không nhũng bệnh không khỏi, lại khiến bệnh nhân trong lòng như muốn không nói gì, và cứ sợ sệt như ngưòi sắp bị bắt.
Mùa hạ mà thích vào bộ phận cùa mùa đông, không những bệnh
không khỏi, mà lại khiến bệnh nhân thiểu khí thường hay gắt gỏng khó chịu.
Mùa thu mà thích vào bộ phận cùa mùa xuân, không nhũng bệnh không khỏi, lại khiến cho bệnh nhân cứ thắc mắc như định làm việc gì, đến lúc đứng lên làm thì lại quên.
Mùa thu mà thích vào bộ phận của mùa hạ, không những bệnh không khỏi, khiến cho bệnh nhân chi muốn nằm bày bạy, mà lại hay mo mộng.
Mùa thu mà thích vào bộ phận cùa mùa đông, không những bệnh không khỏi, lại khiến cho bệnh phân thưÒTig rờn rợn ghê rét.
Mùa đông mà thích vào bộ phận cùa mùa xuân, không những bệnh không khỏi, khiến cho bệnh nhân chi muốn nằm; nhưng dù nằm mà vẫn không sao chớp được mắt.
Mùa dông mà thích vào bộ phận của mùa hạ, không những bệnh không khỏi, khiến cho bệnh nhân khí tiết quá nhiều ra ngoài gây thành các chứng tý.
Mùa đông mà thích vào bộ phận cùa mùa thu, không những bệnh không khỏi, lại khiến cho bệnh nhân sinh ra chúng khác.
Phàm thích vào hung hav phúc, cần nhất là phải tránh năm Tàng. Nếu trúng vào Tâm thì chỉ trong một đêm một ngày sẽ chết. Neu trúng vào Tỳ thi năm ngày sẽ chết. Neu trúng vào Thận, thì bày ngày sẽ chết. Neu trúng vào Phế thì năm ngày sẽ chết. Nếu trúng vào Cách, cũng là một loại thương trúng, bệnh dù có khỏi, nhưng quá một năm tất cũng phải chết.
Thích, mà biết tránh năm Tàng, tức là biết sự thuận nghịch đó. Nói về thuận, tức là chỉ vào cái nơi mà cách với Tỳ Thận giáp giới nhau. Nhưng kè không biết thì trái lại thế.
Thích vào hung, phúc phải lay miếng vải mỏng Phù lên cái huyệt cùa mình dịnh thích đã, rồi mới dùng châm từ trôn vài mà thích xuống. Thích một lan không khỏi lại thích thêm lần nữa. Lúc thích
cầm châm phải vững vàng ngay ngắn. Thích vào chỗ sưng, nên làm lung lay mũi châm; nếu thích vào kinh mạch, thì đừng lung lay mũi kim. Đỏ là nói về phưong pháp thích.
Hoàng Đế hỏi rằng:
Chứng trạng lúc cuối cùng của mười hai kinh mạch như thể nào?
Kỳ Bá thưa rằng:
khỏi, lại khiến cho bệnh nhân cứ thắc mắc như định làm việc gì, đến lúc đứng lên làm thì lại quên.
Mùa thu mà thích vào bộ phận của mùa hạ, không những bệnh không khỏi, khiến cho bệnh nhân chi muốn nằm bày bạy, mà lại hay mo mộng.
Mùa thu mà thích vào bộ phận cùa mùa đông, không những bệnh không khỏi, lại khiến cho bệnh phân thưÒTig rờn rợn ghê rét.
Mùa đông mà thích vào bộ phận cùa mùa xuân, không những bệnh không khỏi, khiến cho bệnh nhân chi muốn nằm; nhưng dù nằm mà vẫn không sao chớp được mắt.
Mùa dông mà thích vào bộ phận của mùa hạ, không những bệnh không khỏi, khiến cho bệnh nhân khí tiết quá nhiều ra ngoài gây thành các chứng tý.
Mùa đông mà thích vào bộ phận cùa mùa thu, không những bệnh không khỏi, lại khiến cho bệnh nhân sinh ra chúng khác.
Phàm thích vào hung hav phúc, cần nhất là phải tránh năm Tàng. Nếu trúng vào Tâm thì chỉ trong một đêm một ngày sẽ chết. Neu trúng vào Tỳ thi năm ngày sẽ chết. Neu trúng vào Thận, thì bày ngày sẽ chết. Neu trúng vào Phế thì năm ngày sẽ chết. Nếu trúng vào Cách, cũng là một loại thương trúng, bệnh dù có khỏi, nhưng quá một năm tất cũng phải chết.
Thích, mà biết tránh năm Tàng, tức là biết sự thuận nghịch đó. Nói về thuận, tức là chỉ vào cái nơi mà cách với Tỳ Thận giáp giới nhau. Nhưng kè không biết thì trái lại thế.
Thích vào hung, phúc phải lay miếng vải mỏng Phù lên cái huyệt cùa mình dịnh thích đã, rồi mới dùng châm từ trôn vài mà thích xuống. Thích một lan không khỏi lại thích thêm lần nữa. Lúc thích
cầm châm phải vững vàng ngay ngắn. Thích vào chỗ sưng, nên làm lung lay mũi châm; nếu thích vào kinh mạch, thì đừng lung lay mũi kim. Đỏ là nói về phưong pháp thích.
Hoàng Đế hỏi rằng:
Chứng trạng lúc cuối cùng của mười hai kinh mạch như thể nào?
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch của kinh Thái dương tới khi cuối cùng, thì chứng trạng phát hiện: mắt trọn ngược, tay chân uốn lật trái lại, hoặc co quắp không duỗi ra được, sắc mặt trắng bọt, mồ hôi ra đầm đìa, lúc đó sẽ chết.
Mạch cùa kinh Thiếu dương tới lúc cuối cùng, các khớp xương đều rã rời, con ngươi mắt trông lệch sang một bên. Trong vòng một ngày rưỡi thì chết. Hễ lúc nào thấy sắc mặt đưong tái xanh bỗng chuyển ra trắng bọt, tức là lúc thần chết đã đến.
Mạch của kinh Dương minh tới lúc cuối cùng, miệng và tai thường méo lại hoặc vạy đi, hay sợ, nói càn, mạch ở tay và chân đều bật lên rất mạnh, ngoài da thịt không biết đau ngứa. Đỏ là lúc sắp chết.
Mạch ở kinh Thiếu âm tới lúc cuối cùng, sắc mặt đen sạm, răng khỏ và bợn bẩn, bụng trướng lên và vít lấp cả trên dưới không thông. Đó là thời kỳ chết.
Mạch ở kinh Thái âm tới lúc cuối cùng, bụng trướng bế, khó thờ, hay ợ, hay ọe; ọe thì khí nghịch, khí nghịch thì mặt đỏ lên; khí không nghịch thì trên dưới không thông; không thông thì sinh ra mặt đen sạm, bì mao khô dét đi… Đó là thời kỳ chết.
Mạch cùa kinh Quyết âm tới thời kỳ cuối cùng, bệnh nhân nóng ruột, cổ khô, hay đi tiểu, trong lòng buồn bực; quá lắm thì lưõi rụt, thận nang co rúm lại… Đó là thời kỳ chết.
Trở lên là những bại chứng của 12 kinh.
