MẠCH CHỨNG CỦA BỆNH NHIỆT

熱病的脈

Phiên âm:

Bênh nhiệt hữu hỏa Hồng sác khả y. Trầm vi vô hỏa, Vô căn giả nguy. Cốt chưng phát nhiệt Mạch sác nhi hư. Nhiệt nhi sáp tiều, Tất vẫn kỳ khu. Lao cực chu hư Phù nhuyễn vi nhược. Tỳ bại song huyền Hỏa viêm cấp sác.

Dịch nghĩa:

Bệnh nhiệt có hỏa Hồng sác dễ chữa. Trầm vi không hỏa Không gốc là nguy. Cốt chưng phát nhiệt Mạch sác mà hư. Nhiệt mà sáp tiểu Thân này nguy to. Chứng hư lao cực Phù nhuyễn vi nhược. Tỳ bại đều huyền Hỏa viêm cấp sác.

Dịch theo lời giải

Đoạn này nói về mạch chứng hỏa nhiệt, cốt chưng, lao cực.
Phàm bệnh biến thuộc hỏa nhiệt, mạch đập hồng sác, chứng nhiêt mạch nhiệt, rõ ràng dễ thấy, tiện bề chữa trị. Nếu mạch trầm vi phải nên suy xét xem đó là hư nhiệt hoặc giả nhiệt, chứ không phải là thực hỏa. Nếu mạch tản mạn không còn căn (gốc) thì cần phải suy xét xem có phải là dương hư thoát ra ngoài không, vì cái đó rất nguy hiểm.

Cốt chưng phát nhiệt là bệnh biến thuộc về âm hư dương thịnh, chủ yếu là thận âm hư tổn, không điều dưỡng được dương, dương khí hưng phấn bốc lên, cho nên mạch thấy hư (sự phản cánh của âm khuy tổn) sác (sự biểu hiện của dương thịnh). Nếu phát nhiệt mà mạch lại sáp tiếu, chứng tỏ không phải là âm hư nói chung, mà là âm tinh đã khô kiệt rồi, tinh kiệt mà nhiệt vần không lui tiên tơi sẽ phát triển đến mức “âm dương ly quyết, tinh khi đã tuyệt”. có nghĩa là nguy hiếm đến tính mệnh. Trong xương còn có tủy, la do tinh khí ở trong thận biến hóa tạo ra. Tinh tủy đầy đủ, xương cốt cường tráng. Tinh tủy thiếu thốn. Trái lại, khí hóa thành nhiệt, nhiệt tà từ trong xương cốt bốc ra, cho nên gọi là cốt chưng phát nhiệt, là một loại của hư lao phát nhiệt.

Bất luận mọi chứng hư của “Ngũ lao” và “Lục cực” (1), đều đó là bệnh biến của âm tinh dương khí hư tổn. Mạch hư phần nhiều là mạch vi nhuyễn, điều này rất có thể hiếu được. Nếu bệnh lao cực mà thấy mạch quan của hai tay đều là mạnh huyền, người ta quen gọi là “song huyên”. Cơ năng tỳ vị lại cực kỳ suy bại đó là kết qủa của can dương quá thịnh làm tổn thương tỳ vị. Nếu bệnh lao cực mà thấy mạch cấp sác, đó là phản ánh tất nhiên là hư tột đô, dương thịnh thành hỏa bốc lên làm chủ .
(1) Ngũ lao : lá tật bệưih của ngũ tạng bị lao tổn : tâm lao. can lao, tỳ lao phế lao, thận lao. Sách “Chứng trị yếu quyết” có nói : “Ngũ lao ia sự lao tổn của ngũ tạng”. Sách “y học cương mục” nói : “Thể nào là ngũ lao ? Tinh lao huyết tôn. can táo thận tổn. tý lao thực tổn. phế lao khí tôn. thận lao tinh tốn”.

(2) Năm loại tổn thương do mệt nhọc và nghi ngơi không thỏa đáng gây nên
Lục hự : là sáu loại bệnh chứng lao thương hư tôn “Huyết hư” là tóc rụng hay quên. “Can cực” thì gân co rút “Nhục cực” thi cơ bắp gầy mòn vàng vọt. “Khí cực” thì ngắn hơi thớ gấp. “Cốt Cực” thì răng chồi chân liệt. “Tinh cực” thi mắt mờ tai điếc.(theo sách “Trung y danh từ thuật ngũ’ tuyên thich”).