Mạch Trầm Là Gì? Cách Nhận Biết, Ý Nghĩa và Điều Trị Theo Đông Y
Mạch trầm là một loại mạch phổ biến trong y học cổ truyền, giúp chẩn đoán các bệnh lý nằm sâu trong cơ thể, đặc biệt liên quan đến tạng phủ, hàn chứng hoặc khí huyết suy yếu. Hiểu rõ mạch trầm là gì, đặc điểm và cách điều trị sẽ giúp thầy thuốc Đông y đưa ra phác đồ chính xác và hiệu quả.
Mạch trầm là gì?
Mạch trầm (脉沉) là loại mạch đập sâu, chỉ cảm nhận được khi ấn mạnh xuống lớp sâu nhất của vị trí bắt mạch (thốn, quan, xích).
👉 Mạch trầm phản ánh bệnh lý nằm sâu bên trong cơ thể, thuộc lý chứng (nội thương), thường liên quan đến các bệnh hàn, khí huyết suy yếu, hoặc khí uất tích lâu ngày.
Đặc điểm nhận biết mạch trầm
-
Ấn nhẹ hoặc vừa tay: không thấy rõ mạch.
-
Ấn sâu xuống: mới cảm nhận được mạch đập.
-
Có thể đi kèm hữu lực (thực) hoặc vô lực (hư), nhanh (sác), chậm (trì) tùy tình trạng bệnh.
Nguyên nhân gây ra mạch trầm
-
Nội thương – bệnh ở phần lý:
-
Tà khí đã vào sâu trong cơ thể, không còn ở phần biểu (da, lông, cơ).
-
Ví dụ: bệnh lý gan, tỳ, thận, đau dạ dày mạn tính, khí trệ huyết ứ.
-
-
Hàn khí tụ trong tạng phủ:
-
Hàn làm khí huyết co rút, ẩn sâu bên trong, dẫn đến mạch trầm trì.
-
-
Khí huyết suy yếu:
-
Người thể hư, chính khí yếu, mạch không nổi lên được.
-
-
Khí trệ huyết ứ lâu ngày:
-
Làm mạch đi sâu, khó bắt, thường kèm tức ngực, đau bụng âm ỉ.
-
Ý nghĩa lâm sàng của mạch trầm
Mạch trầm giúp xác định bệnh ở phần lý, kết hợp với các yếu tố khác để xác định thể bệnh:
| Loại mạch phối hợp | Ý nghĩa |
|---|---|
| Trầm + Trì | Hàn ở lý – nội hàn |
| Trầm + Sác | Lý nhiệt (bệnh sâu có nhiệt) |
| Trầm + Hư | Tạng phủ hư suy, chính khí yếu |
| Trầm + Hữu lực | Tà khí thực, có thể do khí trệ huyết ứ |
Cách điều trị theo Đông y
🌿 1. Mạch trầm do hàn tà xâm nhập lý phần
-
Phép trị: ôn lý trừ hàn, hồi dương cứu nghịch
-
Bài thuốc: Lý trung thang, Tứ nghịch thang
-
Vị thuốc: Can khương, Phụ tử, Nhân sâm, Cam thảo, Bạch truật
🌿 2. Mạch trầm do nội nhiệt – lý nhiệt
-
Phép trị: thanh nhiệt, lương huyết
-
Bài thuốc: Bạch hổ thang, Tả tâm thang
-
Vị thuốc: Thạch cao, Tri mẫu, Cam thảo, Đương quy
🌿 3. Mạch trầm do khí huyết hư suy
-
Phép trị: bổ khí dưỡng huyết, kiện tỳ ích thận
-
Bài thuốc: Tứ quân tử thang, Thập toàn đại bổ thang
-
Vị thuốc: Đảng sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo, Thục địa, Đương quy
Phân biệt mạch trầm với các loại mạch khác
| Loại mạch | Vị trí đập | Ý nghĩa |
|---|---|---|
| Phù | Đập nông, nổi lên trên | Bệnh ở biểu (bên ngoài) |
| Trung | Đập ở giữa, ấn vừa thấy | Bán biểu bán lý |
| Trầm | Đập sâu, ấn mạnh mới thấy | Bệnh ở lý (bên trong) |
👉 Việc phân biệt đúng giúp tránh dùng thuốc phát tán (giải biểu) sai trường hợp, nhất là ở người bệnh hư hàn, tuổi cao hoặc có bệnh mạn tính.
Kết luận
Mạch trầm là dấu hiệu cho thấy bệnh lý nằm sâu bên trong cơ thể, có thể do hàn, thực tích, khí huyết hư hoặc bệnh nội tạng. Việc xác định đúng mạch trầm và nguyên nhân đi kèm sẽ giúp thầy thuốc đưa ra pháp trị đúng hướng, nâng cao hiệu quả điều trị.