MẠCH GIẢI THIÊN

KINH VĂN

Ở Thái dương mà “nói là”: Yêu thũng, mông đau, là vì tháng giêng, kiến Dần. Dần thuộc Thái dương. Tháng giêng, Dương ra ở trên, nhưng âm vẫn còn thịnh. Dương chưa có thể theo đúng thứ tự đề ra. Do đỏ, sinh ra chứng yêu thũng và mông (tức hai mông) đau⁽¹⁾.

Bệnh thiên hư mà bi (đi lệch), do tháng giêng Dương khí đã giải đồng, địa khí tiết ra được rồi. Vậy mà nói là: “Thiên hư” là vì khí mùa đông rét, khí bất túc nên sinh chứng như vậy.

Nói là: “Cổ cứng, đau rút xuống lương.” là vì khí của Thái dương dẫn lên quá mạnh, rồi nghẽn lại ở đó.

Nói là: “Nếu quá lắm sẽ phát cuồng, phát điên.” Đó là vì Dương khí bốc lên cà trên, mà Âm khí đành trơ trọi ờ dưới. Dưới hư trên thực, nên mới sinh ra cuồng và điên như vậy.

Nói là: “Mạch phù sẽ phát điếc” đều chỉ về bệnh phát sinh tại khí.

Nói là: “Dương khí vào trong sẽ thành ấm. Đó là nói Dưong khí đã suy, mà âm cũng hư, nên thành chứng trạng như vậy.

Phàm những chủng bị “nội đoạt” mà quyết, gây nên ẩm và phi (tứ chi rã rời) đều bởi Thận hư. Khí của Thiếu âm Thận không dẫn đến, cũng gây nên chứng quyết.

ở Thiếu dương mà nói là: “Tâm, hiếp thống.” Đó là nơi khí của Thiếu dương thịnh, sỏ’ dĩ thịnh vì nó là biểu cùa Tâm. Tói tháng chín, Dương khí hết mà Âm khí thịnh, nên phát sinh chứng tâm, hiếp thống.

Nói là: “Không thể nào trở minh.” là vì Âm khí chủ về Tàng vật. Vật đã Tàng thì không thể động được, nên mới không thể trở mình.

Nói là: “Quá lắm thì chi muốn chạy nhảy.” là vì về tháng chín, muôn vật đều hư, cỏ cây rụng héo, thì khí ở con người cũng lánh dưong mà tới âm. Duy cái khí cùa Thiếu dương đương thịnh, dù có lọt vào ở bên dưới, nhưng vẫn có ý muốn bốc mạnh trờ lên, nên mới thành chứng trạng như vậy.

Ở Dương minh mà nói là: “Ròn rợn, run rét.” Bỏ’i Dương minh thuộc Ngọ, tháng năm, là tháng một âm ở trong thịnh dương. Dương đương thịnh mà âm xen vào, nên mó’i thành chứng rờn rọn, run rét.

Nói là: “Bọng chân thũng, không tự do lại được” là vì tháng năm, một âm đã phát sinh ở trong thịnh dương mà dương cũng bắt đâu suy từ đó. Nhưng bỏ’i một âm mới sinh cùng dương xung đột, gây thành chứng hậu như vậy.

Nỏi ĩà: “Thượng suyễn mà thành thủy thũng.” Đỏ là vì Âm khí đã hạ giáng mà lại rấn lên, lên thì cùng với tà khí ký túc ờ khoảng Tàng, Phù, vì vậy nên thủy thũng.

Nói là: “Hung thống và thiểu khí.” Đó là vì thủy khí ký túc ở Tàng, Phù Thủy thuộc Âm khí, Âm khí xen vào trong, nên mới thành hung thống và thiểu khí.

Nói là: “Quá lắm thì quyết, ghét người vói hỏa, nghe tiếng “gõ” (Mộc) thì rùng mình mà sợ…” Đó là vì Âm khí với Dương khí cùng xung đôt lẫn nhau, Thủy với Hỏa cùng ghct, nên mới rùng mình mà sợ.

Nói là: “Muốn đóng kín cửa mà ở một mình” là vì âm dương cùng xung đột nhau. Dương đã hết mà âm lại thịnh, nên mới muốn đóng cửa mà ở một mình.

Nói là: “Bệnh đến thì muốn lên cao mà hát, cởi bỏ áo mà chạy.” Đó là vì âm dương lại tranh giành nhau rồi dồn cả ra dương phận ở bên ngoài, nên mới gây thành chứng trạng như vậy.

Nói là: “Ký túc ờ tôn lạc, thì sinh ra nhức đầu, ty nục và phúc thũng.” Đó là vì khí của Dương minh dồn lên trên. Trên tức là thuộc về tôn lạc của Thái âm. Nên mới gây thành các chứng trạng như vậy.

Ở Thái âm, nói là: “Sẽ phát bệnh trướng” vì Thái âm thuộc Tý, tháng mười một, khí của muôn vật đều thâu tàng vào trong, nên phát bệnh trướng.

Nói là: “Chạy lên Tâm thành chửng ợ.” Vì Âm khí thịnh dồn lên trên Dương minh; “lạc” của Dương minh lạc thuộc Tâm, nên thành chứng ợ.

Nói là: “Ăn vào thì ọe” là vì vật chứa ở bên trong đầy ràn quá mà sinh ra.

Nói là: “Nếu được đại tiện hay trung tiện thì sẽ dễ chịu.” Vì tới tháng mười hai, Âm khí suy ở dưới Dương khí muốn tiết ra đằng trên, nên dưới cũng có tiết được ra mới dễ chịu.

ở Thiểu âm, nói là: “Sẽ phát yêu thống.” Vì Thiếu âm tức là Thận, về tháng mười, Dương khí đều bị thương, nên mới yêu thống.

Nói là: “Ấu, khái, thượng kill và suyễn” là vì Âm khí ở dưới, Dương khí ở trên. Dương kill phù lên trên, không nương tira vào đâu, nên phát chứng như vậy.

Nói là: “Mọi việc đều không thể làm, không thể đứng lâu, ngồi lâu; đứng lên thì mắt tờ mờ trông không tỏ.” Đó là vì muôn vật âm dương không định, chưa có chù, khí thu mới đến, sương thu mới xuống, muôn vật túc sái, âm dương bị đoạt, nên mới thành các chứng như vậy.

Nói là: “ít khí và hay nộ.” Đó là vì khí cùa Thiếu dương không thông đạt ra bên ngoài, do đó Dương khí không tiết ra được, Can khí cũng vì vậy mà không được thư xưóĩig nên mới sinh ra hay nộ. Chứng đó gọi là tiên quyết.

Nói là: “Thường sợ sệt như sắp bị người bắt.” Đó là vì: Dưong khí bên trong ít đi, Âm khí bên ngoài lọt vào, hai khí cùng xung đột, nên mới thường sợ sệt.

Nói là: “Ngửi mùi thức ăn thì ghét…” Đó là vì Vị không có khí nên thành như vậy.

Nói là: “Sắc mặt đen sạm” là vì khí bị đoạt ở bên trong, nên huyết sắc ở bên ngoài cũng biết đi mất.

Nói là: “Khái thì lại có huyết…” Đó là vì Dương mạch bị thương. Dương khí chưa thịnh ờ bộ phận trên mà mạch lại mãn. Mãn thì khái, mà thường khi lại ra cả đằng mũi.

Ở Quyết âm, mà nói là: “Phát các chứng bệnh điên, sán; đàn bà thũng ở Thiểu phúc v.v…” Đó là vì Quyết âm thuộc Thìn. Tháng ba, Âm tà sinh ra ở trong dương, nên mới thành chứng điên, sán và thũng ở Thiểu phúc.

Nói là: “Sinh ra các chứng đồi, long, sán…” (Đều là tên các chứng khó tiểu tiện) là vì: về tháng đó Âm khí thịnh, khiến cho mạch phát trướng không thông, nên sinh chứng như vậy.

Nói là: “Quá lắm thì “ách Can” và “Nhiệt trung…” là vì: Âm dương cùng xung đột nhau, sinh ra nhiệt. Vì sinh ra nhiệt nên mói thành chứng Nhiệt trung và ách Can.

CHÚ GIẢI:

⁽¹⁾ Thiên này bàn về chứng bệnh kỳ hằng, phàm sáu mươi ngày đầu. Vì khí của Tam âm, Tam dương đều chù về 60 ngày làm đầu, sáu sáu: 360 ngày thành một năm. Âm dương sáu khí đều có thịnh suy, mà lại đêu có thê

gây bệnh cho kinh mạch, nên thiên này tiêu lên hai chữ “mạch giải” để nói rõ mạch giải đây chuyên về chứng bệnh kỳ hàng, không giống với bệnh mạch kinh thường khác. Đầu mỗi đoạn, đều có hai chữ: “nói là”, chính vì những bệnh trạng đó do một “cổ kính” phát minh ra, mà đây Kỳ Bá chỉ giải cho rõ thêm. Thái dương với các kinh dương khác đều chù về khí, mà khí đó sinh ra ở trong “thùy” tại Bàng quang. Cho nên lấy khí Thái dương làm đầu năm. Tháng giêng, Dương khí. Tuy sinh xuất ở trên, mà cái khí âm hàn còn thịnh ở dưới Dương khí chưa thể theo thứ tự mà tiết ra được, nên mới sinh ra các chứng bệnh ở trên.