TỨ KHÍ ĐIỀU THẦN LUẬN

KINH VĂN

Ba tháng mùa Xuân gọi là phát trần⁽²⁾, khí của trời đất mới phát sinh, muôn vật đều nảy nở tươi tốt. Đêm nằm, dậy sớm, đi dong dẻo ngoài sân, buông xõa tóc, nới rộng áo, để cho “chí” sinh ra⁽³⁾. Chỉ sinh mà không sát; chỉ cho mà không đoạt (cướp lấy); chỉ thưởng mà không phạt⁽⁴⁾. Làm như vậy cho hợp với cái khí của mùa xuân, tức là cái đạo dưỡng sinh vậy. Nếu trái lại, sẽ thương đến Can, không đủ khí giúp sự phát triển cùa Tâm, tới mùa hạ biến ra bệnh hàn⁽⁵⁾.

Ba tháng mùa Hạ gọi là phồn tú⁽⁶⁾. Khí của trời đất giao nhau(7) muôn vật nở hoa, kết quả. Đêm nằm sớm dậy, chớ ngại ngày dài⁽⁸⁾. Đừng để trong “chí” có sự giận dữ, cho thần khí được thư thái. Để cho khí bên trong được tuyên tiết ra bên ngoài, không bị vít lấp⁽⁹⁾. Làm như vậy cho hợp với cái khí cùa mùa hạ, tức là cái đạo dưỡng sinh vậy. Nếu trái lại sẽ thương đến Tâm, tới mùa thu biến ra bệnh ngược (sổt rét, úi…). Tâm khí ít không đủ giúp sự thâu liễm của Phế, mùa đông tất lại mắc thêm bệnh(10).

Ba tháng mùa Thu gọi là dung bình⁽¹¹⁾, khí trời hanh ráo, khí đất trong sáng⁽¹²⁾. Nằm sớm, dậy sớm theo tiếng gà gáy⁽¹³⁾. Để cho “chí” được an ninh, làm dịu bớt sự túc sái của mùa thu; thâu liễm thần khí, cho Phế khí được trong sạch⁽¹⁴⁾. Làm như vậy cho hợp với cái khí cùa mùa thu, tức là phương pháp giúp sự thâu liễm vậy. Nếu trái lại, sẽ thương đến Phế; không đủ khí giúp cho sự thu Tàng, mùa đông sinh ra bệnh xôn tiết (thổ tả)⁽¹⁵⁾.

Ba tháng mùa Đông gọi là bế Tàng⁽¹⁶⁾. Nước thành băng, đất nứt nẻ, không nên làm phiền nhiễu Dương khí (17). Nằm sớm, dậy muộn, nên đợi lúc mặt trời mọc, khiến cho “chí” như ẩn nấp, như giấu giếm, để cho khí của Tâm với Thận giao nhau, lánh nơi rét tới nơi ấm, đừng để bì phu bị lõa lồ tuyên tiết, làm động tới căn khí ở bên trong⁽¹⁸⁾. Làm như vậy cho hợp với cái khí của mùa đông, tức là cái đạo giúp sự thâu tàng vậy. Nếu trái lại, sẽ thương đến Thận, không đủ khí giúp sự sinh trưởng của Can, tới mùa xuân, tất sinh ra bệnh nuy, quyết⁽¹⁹⁾.

Thiên khí vốn trong sạch, sáng sủa⁽²⁰⁾, “tàng đức” vận động không ngừng, nên không cần phải giáng xuống mà cũng như giáng xuống⁽²¹⁾. Nếu thiên khí không “tàng” mà lại sáng tỏ, thì nhật nguyệt sẽ không còn sáng, mà hư tà sẽ làm hại không khiếu⁽²²⁾. Nếu Dương khí bị vít lấp, thì địa khí sẽ tràn ngập lên⁽²³⁾ khiến cho mây mù đông đặc, bạch lộ không thể xuống⁽²⁴⁾, các loài cỏ cây cũng bị khô héo, úa vàng⁽²⁵⁾. Do đó, tặc phong, bạo vũ, dồn dập tới luôn; cái khí hậu của bốn mùa cũng thành ra trái ngược lẫn lộn. Con người sinh sống trong khoảng đó, nếu không biết giữ mình cho đúng phương pháp thi tránh sao khỏi nguy đến tính mệnh.

Chỉ có bậc Thánh nhân là hay thuận theo thời khí để giữ mình, cho nên không mắc phải những tật bệnh lạ lùng, mà sinh khí cũng còn đươc lâu bền mãi mãi⁽²⁶⁾.

Làm trái khí mùa xuân thì Thiếu dương không thi triển được các công năng sinh phát, Can khí sẽ uất mà biến bệnh; làm trái khí mùa hạ thì Thái dương không thi triển được các công năng trưởng dưỡng (nuôi lớn), Tâm khí sẽ bị rỗng không mà sinh bệnh; làm trái khí mùa thu thì Thái âm không thi triển được cái công năng thâu liễm, Phế khí sẽ bị đầy trướng mà sinh bệnh; làm trái khí mùa đông thì Thiếu âm không thi triển được cái công năng thâu tàng, Thận khí bị chìm lấp mà sinh bệnh⁽²⁷⁾.

Nghĩ như, khí Âm Dương của bốn mùa thực là gốc rễ cùa muôn vật: vì vậy, bậc Thánh nhân, về hai mùa xuân, hạ thì nuôi khí dương; về hai mùa thu, đông thì nuôi khí âm, tức là bồi dưỡng ngay từ nơi gốc rễ⁽²⁸⁾, cho nên mới có thể cùng với muôn vật cùng chìm nổi ở trong vòng sinh trưởng⁽²⁹⁾. Nếu làm trái mất ngay từ nơi gốc rễ, thì không sao toàn được⁽³⁰⁾. Cho nên nói rằng: hai khí Âm Dương ở trong bổn mùa, nó là trước sau của muôn vật, là gốc cùa sự sổng, chết. Trái nó thì tai hại sẽ sinh ra, thuận nó thì tật bệnh không mắc phải. Chỉ có bậc Thánh nhân là hay thuận theo được lẽ đó, còn kẻ ngu thì rất dễ sao nhãng.

Thuận theo lẽ âm dương thì sổng, trái thì chết, theo thi trị, trái thì loạn⁽³¹⁾ .

Vì thế cho nên Thánh nhân không trị khi đã mắc bệnh, mà trị từ lúc chưa mắc bệnh; không trị khi đã loạn mà trị từ lúc chưa loạn. Nếu bệnh đã mắc mới uống thuốc, loạn đã thành mới sử trị, khác chi lúc khát mới đào giếng, sắp đánh nhau mới đúc đồ binh, chẳng cũng muộn lắm ru⁽³²⁾.

CHÚ GIẢI:

⁽¹⁾ Thần chửa ở năm Tàng, nên phải điều hòa bốn khí để giữ thần.

⁽²⁾ Nảy nở cái mới để thay đổi cái cũ. Xuân khí bốc lên, sinh muôn vật, thay cũ đổi mới, nên gọi là phát trần.

Cái khí phong mộc cùa phương Đông (tức là Can khí) dẫn thẳng lên đầu óc, nên phải xòa tóc cho nó được sơ tán điều đạt. “Chí” tức là cái cơ phát sinh cùa năm Tàng. Chí với ý dùng để giá ngự tinh thần, thâu liễm hồn phách, thông đạt ấm lạnh… Vì vậy, nên suốt cả bốn mùa, lúc nào cũng làm cho thuận “chí”.

⁽⁴⁾ Đều là để cho hợp với cái lẽ dưỡng sinh.

(5) Can thuộc Mộc, vượng về mùa xuân. Giờ làm trái ngược mất cái khí xuân sinh, thì sẽ thương Can. Can bị thương, thì đến mùa hạ sẽ biến ra bệnh hàn. Vì mùa hạ thuộc Tâm hỏa. Can mộc đã bị thương thì không thể sinh được Tâm hỏa. Đến mùa hạ sẽ biến thành bệnh hàn. Sở dĩ như vậy là vì Tâm hỏa đã không được cái “sinh” (của Can mộc), tự nhiên “Thủy” nó sẽ đến khắc “Hỏa” nên mới phát ra bệnh hàn.

(6) Tươi tốt, rậm rạp vì muôn vật được hấp thụ Dương khí.

(7) Mùa hạ, Âm khí đã hơi bốc lên, Dương khí đã hơi giáng xuống, cho nên gọi là “giao nhau”.

(8) Không nên ngại ngày dài, phải thường vận động.

⁽⁹⁾ về tháng Trường hạ (tháng 6) thuộc về thời kỳ phát triển cùa hai hành Hỏa và Thổ (tức Tâm và Tỳ). Nếu giận dữ thời Can khí phát động, sẽ làm thương đến Tỳ thổ. Hạ khí bồng nổi ra bên ngoài, nên phải để cho tuyên tiết, không bị vít lấp, thời Can sẽ được thư xướng, không sinh bệnh hoạn.

⁽¹⁰⁾ Tâm thuộc Hỏa, vượng về mùa hạ, nếu làm trái với cái khí cùa mùa hạ thì tâm sẽ bị thương. Tâm bị thương, đến thu sẽ thành bệnh ngược. Đó là vì cái khí cùa mùa hạ phù việt ra bên ngoài, đến mùa thu thì thâu liễm vào trong. Giờ không thâu liễm được khiến cho hai khí Ẩm Dương cùng chọi lẫn nhau nên mới thành bệnh ngược. Lại như: Dương khí vốn phát sinh từ Âm tàng tại Hạ tiêu, mùa xuân dẫn lên bộ phận trên, mùa hạ dẫn ra bộ phận ngoài, mùa thu thâu liễm vào bộ phận trong, mùa đông ẩn ở bộ phận dưới. Giờ mùa hạ đã bị thương ờ trên rồi, đến mùa thu không còn gì để thâu liềm. Sự thâu liễm đã bị sút kém, đến mùa đông không còn gì để bế Tàng, Dương khí không trở về nơi căn bản; đến mùa đông là thời kỳ phát triển của hàn thủy, không có khí dương ấm áp để làm cho nó được quân bình điều hòa, nên mới lại mắc bệnh và nguy hiểm.

⁽¹¹⁾ Muôn vật đến mùa thu đều đã đầy đủ, bình tĩnh nên gọi như vậy, tức là hình duna từ.

(12) về mùa thư khí lạnh bốc lên, nên khí trời hanh ráo; Dương khí giáng xuống nên mặt đất trong sáng.

(13)về mùa thu, gà gáy sóm nhưng xuống chuồng muộn. Người cũng nên thức từ lúc gà gáy, nhưng tới khi gà xuống chuồng sẽ dậy. So với xuân, hạ dậy hơl muộn hơn. Đó là thuận theo sự “thâu liễin” cùa mùa thu.

(14) Phế thuộc hành Kim, chủ về mùa thu. Người đến mùa thu cũng phải thâu liễm thần khí, khiến cho Phế khí cũng được ấm áp trong sạch.

(15)Mùa thu chủ về hành Kim, Phế cũng thuộc hành Kim. Làm trái thu khí thì thương đến Phế kim. Phế kim do đó không sinh được Thận thủy là một Tàng thuận về mùa đông nên mới sinh ra bệnh xôn tiết – sở dĩ sinh ra bệnh đó, là vì: Phế thuộc về “táo Kim” của kinh Dương minh; Tỳ thổ ghét thấp (ẩm) ưa táo (ráo), giờ Phế kim đã suy, không thể sinh Thủy; Thận khí lại suy, không gìn giữ được Thủy; Tỳ thổ cũng lại không chế được Thủy, nên mới bị “thấp” nó xâm lấn; Tỳ bị-thấp xâm lẩn thì tránh sao khôi sinh chửng xôn tiết (vì ăn uống không tiêu hóa được, hoặc thổ (mửa) hoặc tà (ỉa) ra, có khi còn nguyên cả thức ăn).

(16)Che đậy, cất kín. Tới mùa đông, khí trời hình như đã thâu liễm, không biết dương, muôn vật cũng phải theo đó mà giữ gìn thân thể.

⁽¹⁷⁾ về mùa đông, bên ngoài khí trời rét, nên Dương khí của con người cũng thâu Tàng vào cả bên trong, nên giữ gìn, không làm việc gì quá sức, khiến phiền nhiễu đến Dưong khí, phải tuyên tiết ra bên ngoài.

(18) Lánh rét, tới ấm là cốt để nuôi cái bộ phận “tiêu dương”, ngoài bì phu thuộc về nơi sờ chủ của Dương khí. Nhưng Dương khí vốn gốc từ bộ phận chí âm, rồi mới phát ra ngoài bì phu. Nếu bên ngoài không giữ gìn ấm kín, thì khí dương ờ bên trong tất phải phát ra để tiếp viện, đó tức là làm lay độn” đến căn khí, rất có hại.

(19) Thận thuộc Thủy, vượng về mùa đông. Nếu mùa đông trái mất sự bế Tàng, thì sẽ thương đến Thận. Thận đã bị thương, không còn đủ sức để sinh Can mộc, nên sang mùa xuân, Can mộc cũng bị suy yếu – Can chủ cân, Can suy yếu thời cân mắc bệnh, nên thành chứing nuy – tức là chứng gân giãn ra, không cử động được – hoặc cái sinh khi của Can quay nghịch xuống bộ phận dưới, thì thành chứng quyết – chân tay giá lạnh.

(20) Mấy đoạn trên, bàn về nên thuận theo cái khí của bốn mùa để diều dưỡng tinh thần của mình. Nhưng muốn được bốn mùa thuận tự, không trái …

⁽³²⁾ Kim Quỹ Ngọc Hàm nói: Bậc thượng công (thầy thuốc giỏi) chữa từ lúc chưa mắc bệnh thế nào? – Thầy (Trọng Cảnh tự xưng) đáp: Tỷ như thấy Can mắc bệnh, biết là sẽ phạm đến Tỳ (Can mộc khắc Tỳ thổ), nên bổ ngay Tỳ, khiến cho Tỳ đù năng lực để kháng cự lại sự khắc của Can, do đó Can khí bắt buộc phải theo lẽ chính mà truyền sang Tâm (Can Mộc sinh Tâm hỏa). Đó là xoay nghịch làm cho thuận, đổi loạn làm cho trị vậy. Nếu đợi đến lúc khí của năm Tàng đã loạn; bệnh của năm Tàng đã thành, bấy giờ mới theo để điều trị, thì kịp sao được nữa?…

Án: Thiên này, nói về lấy cái khí Âm Dương trong bốn mùa cùa trời đất để nuôi cái khí Âm Dương ở trong năm Tàng của con người, lại đem năm Tàng để ứng với năm hành. Nghị luận rất thấu triệt.