SẮC, MẠCH, CHỨNG

A- NGUYÊN VĂN :

Phù mạch chỉ tiểu, đại, hoạt, sáp, phủ, trầm(1), khả dĩ chỉ hiệt; Ngũ tạng chi tượng, khả dĩ loại suy; Ngũ tạng tướng(2)âm, khả dĩ ý thức; Ngũ sắc vi chẩn, khả dĩ mục sát. Năng hợp mạch sắc, khả dĩ vạn toàn. Xích, mạch chi chí dã, suyễn(3’nhi kiên, chẩn viết hữu tích khí tại trung, thời hại vu thực, danh viết tâm tý, đắc chi ngoại tật, tư lự nhi tâm hư, cố tà tòng chi. Bạch, mạch chi chí dã, suyễn nhi phù, thượng hư hạ thực, kinh, hư tích khí tạỉ hung trung, suyễn nhi hư, danh viết phế tý, hàn nhiệt, đắc chi túy nhi sử nội(4)dã. Thanh, mạch chi chí dã, trường nhi tả hữu dàn(5), hữu tích khỉ tại tâm hạ chi khư, danh viết can tý, đắc chi hàn thấp, dữ sán đồng pháp, yếu thống túc thanh đầu thống. Hoàng, mạch chi chí dã, đại nhỉ hư, hữu tích khí tại phúc trung, hữu quyết khí, danh viết quyết sán(6), nữ tử đồng pháp, đắc chi tật sử tứ chi hãn xuất đương phong. Hắc, mạch chỉ chí dă, thượng kiên nhi đại), hữu tích khí tại tiểu phúc dữ âm, danh viết thận tý, dắc chi mộc dục thanh thủy nhi ngọa.
(Tố vấn : Ngũ tạng sinh thành).

C- DỊCH NGHĨA NGUYÊN VĂN :

Mạch tượng đi tế, đại, hoạt, sáp, phù, trầm vv…, thầy thuốc dùng ngón tay bắt mạch có thể phân biệt được; Chức năng của ngũ tạng hiện ra bên ngoài, dùng phép so sánh có thể đoán ra được; Âm thanh của ngũ tạng, có thể lĩnh hội và phân biệt được; Những biến đổi chi li của ngũ sắc, mắt có thể nhìn thấy được. Trong khám bệnh nếu biết kết hợp sắc và mạch để tiến hành phân tích thì chắc chắn sẽ tránh được sai sót.
Bên ngoài trông sắc mặt đỏ, mạch đi cấp tật lại rắn chắc, có thể chẩn đoán là tà khí tích tụ tại trung quản, thường có biểu hiện rốì loạn về tiêu hóa, bệnh danh gọi là tâm tý, bệnh do ngoại tà xâm nhập vào cộng với tâm khí hư do quá ư phiền muộn, khiến tà khí có cư hội thâm nhập.
Bề ngoài trông sắc mặt trắng, mạch đi cấp tật lại phù, đây là thượng hư hạ thực, nên thường hay sự hãi, bệnh tà tích tụ tại ngực, phế bị ép phải suyễn thở, nhưng bản thân phế khí lại hư nhược, bệnh này gọi là phế tý, người hay nóng lạnh, thường bệnh phát do sau khi say rượu rồi lại giao hợp.
Bề ngoài trông sắc mặt xanh, hai tay mạch đều đi một đường thẳng và đập mạnh dưới ngón tay, đấy là bệnh tà tích tụ ở dưới tạng tám, đau tức hai bên cạnh sườn, bệnh này gọi là can tý, phần nhiều là do cảm nhiễm hàn thấp, bệnh lý giông như chứng sán khí, có triệu chứng đau lưng, lạnh chân, đau đầu vv…
Bề ngoài trông sác mặt vàng da, mạch đi hư và đại, đấy là bệnh tà tích tụ trong bụng, sinh ra khí nghịch, bệnh này gọi là quyết sán, phụ nữ hay mắc phải, nguyên nhân thường là do sau cuộc vận động mãnh liệt về chân tay, mồ hôi đầm đìa lại đi hóng gió.
Bề ngoài trông sắc mặt sạm đen, mạch bộ xích ấn nhẹ thấy cứng chắc và to lờn, đây là bệnh tà tích tụ ở bụng dưới và tiền âm, bệnh này gọi là thận tý, nguyên nhân gây bệnh phần nhiều là do tấm nước lạnh rồi nằm ngủ dễ bị nhiễm lạnh.

D- CHÚ THÍCH :

(1) Mạch chi tiểu, đại, hoạt, sáp, phù, trầm : Sách Loại kinh chú:“Mạch tế là âm dương đều bất túc. Mạch đại thể mạch rộng lớn, dương thịnh âm hư. Mạch hoạt, mạch đi lại trơn tru lanh lẹ, huyết thực khí đầy. Mạch sáp, mạch đi lại khó khăn, khí trệ huyết kém. Mạch phù chỉ sần ấn nhẹ tay là sờ thấy, nên chủ chứng hậu ở biểu. Mạch trầm ân nặng tay mới tìm thây, nên chủ chứng hậu ở lý”.
(2) Ngũ tạng tướng : Chỉ ngũ tạng đều tự có âm thanh tương ứng, như âm của can là giốc, âm của tâm là trủy, âm của tỳ là cung, âm của phế là thương, âm của thận là vũ. Chữ tướng là tên một loại nhạc khí như cái trông, ở đây dùng để diễn tả âm thanh của người phát ra.

(3) Suyễn: Chỉ mạch đi cấp và tật.
(4) Túy nhi sử nội: Say rượu rồi giao hợp.
(5) Trường nhi tả hữu đàn: Trương cảnh Nhạc chú:“Mạch hai tay đều đi huyền và hữu lực. Đàn có nghĩa mạch đập mạnh”.
(6) Hữu tích khí tại phúc trung, hữu sán khí, danh viết quyết sán: Cao Sĩ Tôn chú:“Phúc trung chỉ tỳ tạng, hữu sán khí là thổ bị mộc khắc, thổ khí quyết nghịch mà không thông đạt. Thổ bị mộc khắc, nên không gọi là tỳ tý mà gọi là quyết sán. Sán tức bệnh của can”.
(7) Thượng kiên nhi đại Loại kinh chú:“Chữ thượng chỉ bộ xích, tức chẩn đoán tạng thận trên bộ xích”. Câu này ý nói mạch bộ xích ấn nhẹ thấy cứng chắc và to lớn.